Diktatura

Diktatura ( lat. dictatura dictatus sözündən - təyin edilmiş ^[1] ) - kənar nəzarət və faktiki məhdudiyyətlər olmadığı halda hakimiyyətin bir şəxsin və ya bir qrup insanın əlində cəmləşdiyi, müxtəlif şiddət üsulları ilə həyata keçirilən siyasi rejim forması. ^{[2] [3]}

Akademik politologiya nöqteyi-nəzərindən diktatura dövlət başçısının və ya hakim dairənin öz hakimiyyətini birbaşa həyata keçirmə formasıdır. Hakimiyyətin həyata keçirilməsinin bu forması Fransa İnqilabının zirvəsində mövcud olan siyasi sistemin nümunəsində göstərmək mümkündür: hakimiyyət forması respublika formasıdır, hakimiyyətə münasibət demokratiyadır, hakimiyyətin həyata keçirilməsi forması diktaturadır.

Diktatura rejiminin fəaliyyəti çox vaxt siyasi müxalifətə qarşı radikal və ya repressiv tədbirlərlə,vətəndaşların bu və ya digər şəkildə bu rejimin mövqeyinə zidd olan hüquq və azadlıqlarının sərt şəkildə boğulması və ya ləğvi ilə müşayiət olunur.

Hakimiyyətin bu formasının səmərəliliyi və optimallığı bir çox amillərdən, o cümlədən obyektiv vəziyyətdən, cəmiyyətin hakimiyyətin konkret bu formasına ehtiyacının dərk edilməsindən, cəmiyyətlə hakimiyyət arasında əlaqə formasından, hakimiyyətin ideoloji əsaslandırılması formasından asılıdır.

Hazırda diktatura dedikdə, bir qayda olaraq, qanunvericilik normaları ilə məhdudlaşdırılmayan, heç bir ictimai və ya siyasi institutlar tərəfindən məhdudlaşdırılmayan bir şəxsin və ya bir qrup şəxsin (xalq istisna olmaqla) hakimiyyət rejimi başa düşülür. Bəzən belə bir diktatura şəraitində ayrı-ayrı demokratik institutlar qorunub saxlanılıır, lakin onların siyasətə real təsiri minimuma endirilir. Buna demokratiyanın təqlidi deyilir.

Müasir dövrdə diktatura siyasi sistemlərinin özünü göstərə biləcəyi əsas formalar avtoritarizm və totalitarizmdir . Sonuncu termin, əsasən 20-ci əsrin ortaları və sonlarında müəyyən rejimlərə aid edilir və daha çox tarixi məna daşıyır, birincisi isə, yüksək mərkəzləşdirilmiş hökumətə malik müasir dövlətləri xarakterizə etmək üçün istifadə olunur.

Əgər totalitar sistem çərçivəsində dövlət, onun idarəetmə orqanları, cəmiyyət, iqtisadiyyat, ideologiya vahid bir nöqtədə möhkəmlənirsə, avtoritarizm ictimai həyatın müxtəlif tərəflərinin daha az sıxışdırılması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, dövlət vətəndaş cəmiyyətinin hakimiyyətə müqavimət göstərə bilməməsindən istifadə etsə də, hakimiyyətə qarşı yönələn müqavimətin tamamilə məhv edilməsi üçün də heç bir tədbir görmür. İqtisadi sahədə, şəxsi əqidə sahəsində müəyyən fəaliyyət azadlığı qorunur, müəyyən növ sinfi fərqlərə yol verilir, alternativ partiyalar və parlament mövcud ola bilər. Bundan əlavə, əgər totalitarizm şəraitində hakimiyyət müəyyən qrupun və ya təşkilatın (məsələn, siyasi partiyanın) əlində cəmləşibsə, avtoritarizmdə güc mərkəzi elə dövlətin özüdür. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, avtoritar siyasi rejimdən cəmiyyətin demokratik quruluşuna keçid dövründə bütün sosial sistemdə köklü dəyişikliklər nəzərdə tutulmur. Çünki bu uzun sürən proses hesab olunur.

Bəzən, sosial strukturun bu və ya digər tipə birmənalı uyğunluğundan danışmaq mümkün deyil, məsələn, ölkənin keçid dövründə olması. Belə hallarda rejim qarışıq və ya keçid rejim kimi müəyyən edilə bilər; spesifik nisbətlərdən asılı olaraq “ demokratik avtoritarizm ” və ya “ avtoritar demokratiya ” terminlərindən istifadə olunur. Ümumi diktatura meyllərinə, o cümlədən güc tətbiqinə baxmayaraq, belə rejim xüsusi mülkiyyəti qəbul edir və dəstək axtardığı cəmiyyətin müəyyən təbəqələrinə arxalanmağa çalışır; müvafiq olaraq dövlətdə liberal elementlər mövcuddur və cəmiyyətin iqtisadi strukturu onların gələcək inkişafı üçün şərait yaradır. İqtisadiyyat nə qədər fəal modernləşdirilirsə, demokratik meyllər bir o qədər güclü olur.

Tarixi aspektdə avtoritarizm və totalitarizmin müəyyən xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən hibrid rejimlər də mövcud idi. Məsələn, 1930-cu illərdə İspaniyada Franko rejimi.

1970-ci illərdə dünyada bütün dövlətlərin 75%-i diktatura idi, 1990-cı illərin ortalarında isə onların sayı təxminən 50%-ə qədər azaldı.^[5]

Eyni zamanda, tədqiqatçılar diktaturaları fərqləndirirlər ^[6] :

• şəxsi rejimlər (şəxsi diktaturalar);
• hərbi rejimlər (hərbi diktaturalar), adətən hərbi xunta şəklində kollektiv rəhbərliyi təmsil edən və ordunun müxtəlif qollarının komandanlığını özündə birləşdirən,
• birpartiyalı rejimlər, burada qərarlar birbaşa lider tərəfindən deyil, hakim partiyanın ali orqanı (mərkəzi komitə, siyasi büro) tərəfindən qəbul edilir və ya lider hakim partiya tərəfindən irəli sürülən prezident olur.

Diktatura müasir dövrdə məqbul sayıla bilməz, belə ki, onun bir çox mənfi xüsusiyyətləri var:

• Gücün birliyi və hakimiyyətin gücü çox vaxt xəyali olur;
• Bir çox diktatorlar öz güclərinə tam əmin deyillər və buna görə də öz təsirlərini möhkəmləndirmək üçün siyasi repressiyalara meyllidirlər;
• Hakimiyyətin həddindən artıq mərkəzləşdirilməsi dövləti ali hökmdar kimi diktatorun şəxsi keyfiyyətlərinin girovuna çevirir və ona görə diktatorun ölümü dövləti böhran vəziyyətinə sala bilər;
• Hakimiyyətin özü üçün yaxın bildiyi insanların, yararsız dövlət məmurlarının hakimiyyətə nüfuz etmə ehtimalı böyükdür.
• Yeni hökumət (diktator devrilərsə) siyasi qazanc naminə diktatorun təşəbbüsü ilə həyata keçirilən uzunmüddətli layihələri ixtisar edə, sonrakı uzunmüddətli siyasi və hətta iqtisadi zərərlər hesablanmaya bilər.

• Diktatura şəraitində monarxiyanın yaranması üçün əlverişli imkanlar əmələ gəlir;
• Bir nəfərlik diktatura şəraitində diktator öz hakimiyyətinin nəticələrinə görə heç kim qarşısında hüquqi cəhətdən məsuliyyət daşımır, bu da obyektiv olaraq dövlətin maraqlarına uyğun gəlməyən qərarların qəbuluna gətirib çıxarır;
• Diktatura şəraitində fikir və siyasi plüralizm tamamilə yoxdur və ya getdikcə zəifləyir;
• Bir adamın diktaturası şəraitində diktatorun siyasəti dövlətin və cəmiyyətin maraqlarına zidd olarsa, onu dəyişdirmək üçün heç bir hüquqi imkan olmur.

Monarxiya ilə müqayisədə diktatura aşağıdakı çatışmazlıqları ilə fərqlənir:

• Diktatura dinlərə uyğun idarəetmə forması hesab edilmir. Lakin bəzən istisnalar olur. Məsələn, Auqusto Pinoçetin diktaturası kilsə tərəfindən dəstəklənirdi və dinə qarşı heç bir təqib yox idi.
• Çoxları diktatoru qəsbkar hesab edir ki, bu da onun hakimiyyətinə müqavimət yaradır;
• Diktatordan fərqli olaraq, monarx, bir qayda olaraq, uşaqlıqdan gələcəkdə dövlətin ali hökmdarı olacağı düşüncəsi ilə tərbiyə olunur. Bu, ona kiçik yaşlarından belə bir vəzifə üçün tələb olunan keyfiyyətləri inkişaf etdirməyə imkan verir.
• Hakimiyyətin varisliyinin legitim mexanizmi yoxdur.

Qeyri-demokratik rejimlər özünü reproduksiyaya meyllidir: hərbi diktaturaların ardınca yeni hərbi diktaturalar yaranır və mülki (o cümlədən birpartiyalı) diktaturalar yeni mülki diktaturalarla əvəz olunur.

Lakin hərbi rejimlər digər qeyri-demokratik rejimlərdən fərqli olaraq demokratik islahatlara daha hazırdır: hərbi rejimlərdəki dəyişikliklərin 33%-i demokratiyaya, 27%-i hakim partiyaların olduğu rejimlərə, 8%-i isə birpartiyalı rejimlərə gətirib çıxarıb. Bir şəxsin əlində cəmlənən rejimlərə gəlincə, onların əksəriyyəti liderin ölümündən sonra dağılır, ona görə də davamlılığı qorumaq üçün belə liderlər tez-tez partiyalar yaradırlar, parlamentləri saxlayırlar və seçkilər keçirirlər ki, bu da bir şəxsli rejimlərin təkpartiyalı və ya hakim partiyalı rejimlərin çevrilməsinə səbəb ola bilər. Öz növbəsində təkpartiyalı rejimlər nadir hallarda demokratiyaya çevrilir: belə rejimlərin yalnız 19%-i demokratiyaya keçib, qalanları ya hərbi çevrilişlər nəticəsində dağılıb (39%), ya da dominant partiyalarla çoxpartiyalı rejimlərə çevrilib (33%).^[6]

• İnternet senzurası

1. ↑ "isbn:5200004088 - Search Results". www.worldcat.org. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
2. ↑ "ДИКТАТУРА • Большая российская энциклопедия - электронная версия". old.bigenc.ru. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
3. ↑ "Понятие диктатуры. О правых и левых диктатурах (1)". erlin.ru. İstifadə tarixi: 2023-07-21.^{[ölü keçid]}
4. ↑ "Democracy Index 2017". Economist Intelligence Unit. 02 February 2018. 2019-10-24 tarixində arxivləşdirilib.
5. ↑ "Диктатуры и их институты: особый мир". 2022-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
6. ↑ ^{1 2} "Недемократические политические режимы". 2021-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-21.