Ehtiyac

Ehtiyac — konkret situasiyadakı amillərdən asılı olaraq özünü göstərən bir şeyin psixoloji və ya funksional çatışmazlığının daxili vəziyyəti^[1].

Bitkilərin həyati ehtiyacları minimaldır: əksər hallarda həyat fəaliyyəti və gövdələrinin qurulması üçün işıq, su və mineral substrat lazımdır. Heyvanların ehtiyacları daha mürəkkəbdir. Bununla belə, əksər hallarda heyvan ehtiyaclarının bioloji əsasını canlı maddənin əsas instinktlərinə — qidalanma, yuxu, çoxalma, qorxu (yaxud onun yoxluğunda onu əvəz edən digər hisslər) azaltmaq olar. İnsan ehtiyacları isə, ehtiyacın ən qeyri-müəyyən kateqoriyasını təmsil edir və heyvanlar üçün ümumi olan birinci siqnal sisteminə əlavə olaraq, ikinci siqnal sistemi — düşüncə və nitq ilə təmsil olunan mürəkkəb psixi təşkilatın olması ilə müəyyən edilir.

Ehtiyaclar emosional rəngli arzular, ehtiraslar və istəklər şəklində, onların ödənilməsi isə qiymətləndirici duyğular şəklində özünü göstərir. Ehtiyaclar şəxs tərəfindən onu fəaliyyətə sövq edən motivlərdə aşkar edilir. Ehtiyacların tərbiyəsi şəxsiyyətin formalaşmasının əsas vəzifələrindən biridir.

Ehtiyaclara parlaq nümunə susuzluqdur — heyvanın bədənində maye tükəndikdə və ya qanda mineral və üzvi maddələrin normal konsentrasiyası həddi aşdıqda meydana gələn kəskin suya ehtiyac hissi. Bu hissin fizioloji mexanizmi artan ümumi və osmotik təzyiqin təsiri, natrium ionlarının konsentrasiyasının dəyişməsi, beyindəki içmə mərkəzinin həyəcanlanması, bədəndə suyun tutulmasının neyrohumoral reaksiyalarına səbəb olması və su axtarışıdır^[1] .

Bir sıra ehtiyaclar ödənilsə də, insanın başqa ehtiyacları da var ki, bu, ehtiyacların sonsuz olduğunu söyləməyə imkan verir. Ehtiyaclar, insanın tələb olunan şeylərdən məhrum olması ilə əlaqədar yaranan narazılıq, qeyri-məmnunluq hissi ilə əlaqələndirilir. Ehtiyacın mövcudluğu emosiyalarla müşayiət olunur: ilk növbədə ehtiyac gücləndikcə mənfi, sonra isə ödənildikdə müsbət. Ehtiyaclar insanın diqqətini ilk növbədə onun ehtiyaclarını ödəyə bilən obyektlərə yönəldərək dünyanı qavramanın seçiciliyini müəyyənləşdirir. Həyat boyunca insanın ehtiyacları dəyişir və artır.

Helvetsi, insan fəaliyyətinin motivatoru olan daxili (arzu olunan) və xarici (real) motivasiya arasında uyğunsuzluq, gərginlik və narahatlıq olan bir insanda ödənilməmiş ehtiyacların mövcudluğunu əlaqələndirir. Qarşılanmamış həyati ehtiyacların olması ölümlə nəticələnə bilər. Ehtiyac, şəraitdən asılı olaraq ya motiv, ya da əlamət kimi özünü göstərən müəyyən bir hipotetik dəyişən kimi başa düşülə bilər. Sonuncu halda, ehtiyaclar sabitdir və insanın xarakterinin keyfiyyətlərinə çevrilir.

Ehtiyacların bir çox təsnifatı var. Aşağıdakı ehtiyaclar ayırd edilir :

• fəaliyyət sahələri üzrə:
  • əmək ehtiyacları
  • bilik
  • rabitə
  • istirahət
• ehtiyac obyektinə görə:
  • material (bəzi əşyalara ehtiyac: pul, maşın, ev, dərman, kitablar)
  • bioloji (insanlara bioloji varlıq kimi xas olan ehtiyaclar: su, qida, hava, istirahət, yuxu)
  • sosial (cəmiyyətdəki ehtiyaclar: ünsiyyət, iş, özünü həyata keçirmə)
  • mənəvi (inkişaf ehtiyacları: bilik və bacarıqların əldə edilməsi, dünya haqqında bilik, özünü təkmilləşdirmə)
  • etik
  • estetik və s.
• əhəmiyyətinə görə:
  • dominant/kiçik
  • mərkəzi/periferik
• müvəqqəti sabitliyə görə:
  • davamlı
  • situativ
• funksional roluna görə:
  • təbii
  • mədəni cəhətdən müəyyən edilmiş
• ehtiyaclar mövzusuna görə:
  • qrup
  • fərdi
  • kollektiv
  • ictimai

Fəaliyyətin xarakterinə (müdafiə, qidalanma, cinsi, koqnitiv, ünsiyyət, oyun) görə ehtiyaclar sferalara bölünür.

Ehtiyac ödənildikcə əldə edilən məqsədlərlə əlaqədar bölgü

• bioloji,
• əmək,
• bilik,
• ünsiyyət,
• istirahət;

Amerikalı psixoloq Uilyam Makduqall hesab edirdi ki, insanın müəyyən ehtiyaclarının əsasını müvafiq hisslər vasitəsilə təzahür etdirən və insanı müəyyən fəaliyyətə sövq edən müəyyən instinktlər təşkil edir.

№	instinkt	onun təzahürü
1	qida instinkti	aclıq
2	özünümüdafiə instinkti (qorxu)	qaçmaq
3	sürü instinkti	ünsiyyət qurma istəyi
4	əldə etmə instinkti	acgözlük
5	nəsilartırma instinkti	cinsi istək
6	valideyn instinkti	qayğı
7	yaradıcı instinkt	fəaliyyət arzusu
8	ikrah	rədd etmə
9	heyrət	maraq
10	qəzəb	aqressivlik
11	xəcalət	özünü aşağılama
12	ilhamlanma	özünü təsdiqləmə

Tənbəllik psixoloji anlayışı isə, enerjiyə qənaət ehtiyacının (instinktinin) təzahürüdür^[2] .

İnsan ehtiyacları iyerarxik sistem təşkil edir, burada hər bir ehtiyacın öz əhəmiyyət səviyyəsi vardır. Onlar qane olunduqca öz yerlərini başqa ehtiyaclara verirlər.

Mürəkkəblik səviyyəsinə görə təsnifat ehtiyacları bioloji, sosial və mənəvi olaraq ayırır.

• Bioloji olanlara insanın öz mövcudluğunu qoruyub saxlamaq istəyi (qida, geyim, yuxu, təhlükəsizlik, cinsi məmnunluq, enerjiyə qənaət və s. ehtiyaclar) daxildir.
• Sosial ehtiyaclara insanın ünsiyyət ehtiyacı, populyarlıq, digər insanlar üzərində ağalıq, müəyyən bir qrupa aid olmaq, liderlik kimi ehtiyacları daxildir.
• İnsanın mənəvi ehtiyacları ətrafındakı dünyanı və özünü öyrənmək ehtiyacı, özünü təkmilləşdirmək və özünü dərk etmək istəyi, varlığının mənasını bilmək aiddir.

Adətən bir insanın eyni vaxtda ondan çox yerinə yetirilməmiş ehtiyacı olur və şüuraltı onları əhəmiyyətinə görə sıralayaraq kifayət qədər mürəkkəb iyerarxik quruluş formalaşdırır. Ehtiyacların psixoloji təsnifatını nümayiş etdirməyin bir yolu Maslounun ehtiyaclar piramidasıdır . Amerikalı psixoloq Abraham Maslou ehtiyacları təmin etmə ardıcıllığına görə bölmüş və göstərmişdir ki, aşağı səviyyənin ehtiyacları ödənildikdən sonra daha yüksək səviyyəli ehtiyaclar meydana çıxır.

• Bioloji (fizioloji) ehtiyaclar həyatı fəaliyyətini saxlamaq ehtiyacı ilə müəyyən edilir. Normal metabolizm üçün insana qida, uyğun yaşayış şəraiti (mənzil), istirahət və yatmaq imkanı lazımdır. Bu ehtiyaclar həyati adlanır, çünki onların ödənilməsi həyat üçün vacibdir.
• Təhlükəsizlik və gələcəyə inamla bağlı fizioloji və psixoloji ehtiyacın ödənilməsi uzun müddət ərzində homeostazı saxlamağa imkan verir. Cinsi əlaqə çoxalmaq üçün zəruridir. (Fizioloji və psixoloji ehtiyaclar informasiya ehtiyacını da əhatə edə bilər, çünki sinir siqnalları olmadıqda, sinir toxuması deqradasiyaya uğrayır və insanların psixikası həssas məhrumiyyətlər şəraitində pozulur.)
• Ünsiyyətə, sevgiyə və başqalarının dəstəyinə ehtiyac psixoloji və sosial ehtiyacdır, onun həyata keçirilməsi insanlara qrup halında hərəkət etməyə imkan verir (bax: affiliasiya).
• Qəbul edilmə və özünütəsdiqetmə ehtiyacı sosial ehtiyacdır, onun həyata keçirilməsi insana cəmiyyətdəki yerini təyin etməyə imkan verir.
• Özünüifadə ehtiyacı yaradıcı, konstruktiv ehtiyacdır, onun həyata keçirilməsi sayəsində insanlar incəsənət obyektləri yaradırlar.

Hələ qədim yunan və qədim Roma filosofları insan ehtiyaclarını başa düşməkdə əhəmiyyətli uğurlar əldə etmişdilər. Qədim mütəfəkkirlər ehtiyacları insan fəaliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi qəbul edirdilər. Məsələn, Demokrit ehtiyacı insan şüurunu təkmilləşdirən, dil, nitq və əmək vərdişinə yiyələnməyə imkan verən əsas hərəkətverici qüvvə hesab edirdi. Ehtiyac olmasa insan vəhşi vəziyyətdən çıxa bilməzdi. Heraklitə görə ehtiyaclar yaşayış şəraiti ilə müəyyən edilir. O, fərqləndirdi ki, hər bir istək ağlabatan olmalıdır. Ehtiyacların ödənilməsində mötədillik insanın intellektual qabiliyyətlərinin inkişafına və təkmilləşməsinə kömək edir. Platon ehtiyacları bölərək, sürüyə bənzəyən "aşağı ruhu" və məqsədi birinci dərəcəli rəhbərlik etməklə bağlı olan "ağıllı, nəcib" nəfsi formalaşdıranları ikinci dərəcəli adlandırmışdı.

XVII əsrin sonlarında fransız materialistləri insan fəaliyyətinin əsas mənbələri kimi ehtiyaclara böyük əhəmiyyət verirdilər. Pol Holbax yazırdı ki, ehtiyaclar ehtiraslarımızın, iradəmizin və zehni fəaliyyətimizin hərəkətverici amilidir. İnsanın ehtiyacları davamlıdır və bu vəziyyət onun daimi fəaliyyətinin mənbəyi kimi xidmət edir.

Karl Marks vurğulayırdı ki, "insan bütün digər canlılardan, heyvanlardan ehtiyaclarının hüdudsuzluğu və daim genişlənməsi qabiliyyətinə görə fərqlənir".

N. Çernışevski insan fəaliyyətinin dərk edilməsində ehtiyaclara böyük rol verirdi. O, insanın idrak qabiliyyətlərinin inkişafını ehtiyacların inkişafı ilə əlaqələndirirdi.

Müstəqil elmi problem kimi ehtiyaclar məsələsi XX əsrin birinci rübündən fəlsəfə, sosiologiya, iqtisadiyyat və psixologiyada nəzərdən keçirilməyə başlandı. Ümumiyyətlə, ehtiyacı tələbat, bir şeyə ehtiyac duymaq kimi müəyyən etmək olar. Vurğulamaq lazımdır ki, kifayət qədər çox sayda elm adamı ehtiyacı "gərginlik vəziyyəti kimi qəbul edir". Həyatda ehtiyacın görünüşünün bir insanın vəziyyətini necə dəyişdirdiyini müşahidə etmək olar. Bu (ehtiyac) hal onu narahatlığın səbəbini axtarmağa, insanın nəyin çatışmadığını öyrənməyə məcbur edir. Beləliklə, ehtiyac insanı hərəkətə, fəaliyyətə sövq edir.

Hal-hazırda ehtiyacın mahiyyəti ilə bağlı çoxlu müxtəlif fikirlər mövcuddur. Əksər alimlər yalnız bununla razılaşırlar ki, demək olar ki, hər kəs ehtiyacı insan fəaliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi qəbul edir. Lakin bu anlayışın şərhində nə tam yekdillik, nə də birmənalılıq yoxdur.