Eskimosların folkloru

Eskimosların folkloru — eskimos xalqlarının zəngin şifahi yaradıcılığı olmuşdur. Nağıl və əfsanələrində, əsasən, kosmoqonik miflərə, qədim inanclara üstünlük verilmişdir. Ənənəvi inancları qorunub saxlanılır.

Nağıllar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tunqaklardan günəş oğurluğu. Dmitri Bryuxanovun Georgi Menovşikovun "Eskimo nağılları və əfsanələri" kitabına çəkdiyi illüstrasiya.
Mayirahpak — eskimos nağıllarında nəhəng qadın. Dmitri Bryuxanovun Georgi Menovşikovun "Eskimos nağılları və əfsanələri" kitabına çəkdiyi illüstrasiya.

Eskimos mifologiyası ilə sıx əlaqəli olan nağıllarda kosmoqonik miflər, coğrafi obyektlərin, göy cisimlərinin, ətraf aləmlə bağlı obyektlərin və ənənələrin mənşəyi haqqında miflər əks olunur. Günəşin yaranması haqqında mifə görə qardaş öz bacısına vurulur. Bundan xəbər tutan bacısı qaçır. Bacı qovan qardaş ay, qız isə günəş olur. Ay diskindəki ləkələr, bacının gecə qonağını gün ərzində tanımaq üçün alnına vurduğu hiss izləridir (mərkəzi Yupik, İnupiat, iqlulik, netsilik, Labrador eskimosları) [1]. Ulduz topaları qütb ayılarını, yaxud onların köpəklərini qovan ovçular sayılır [2]. Böyük Ayı bürcü, maral karibudur (iqlulik, Şimali Alyaskada yupik, inupiat, Baff torpağı eskimosları, Labrador, Qərbi Qrenlandiya) [3]. Şimal işıqları haqqında nağıllarda onun, insan başı (kəlləsi) ilə top oynayan morj ruhları (Nunivak adası, Berinq boğazının İnupiat, Şimali Alyaskanın İnupiat) yaxud morj başı ilə oynayan ölü insanların ruhları olduğu meydana çıxır (Baffin torpağı, Labrador, Qrenlandiya)[4]. Qəhrəmanlar arasında mübahisə nəticəsində gecə və gündüzün növbələşməsi ilə bağlı süjet məşhurdur. Adətən quzğun işığı göstərir, rəqibi Ayı isə, ovunu qoxu ilə izləyə bilməsi üçün qaranlığa üstünlük verir. Digər Eskimos qruplarında bu rolları Dovşan və Tülkü oynayır [5]. Bəzi nağıllarda heyvanlar bəd ruhlar - tunqaklar tərəfindən oğurlanan günəş dünyasına qayıdırlar [6].

Nağılların bir hissəsinin motivi də qadının dəniz məməlisinə çevrilməsidir: dəniz aslanı (Asiya Eskimosları), qatil balina (mərkəzi Yupik), saqqallı suiti (mərkəzi Yupik), ondatra (mərkəzi Yupik), balina (İnupiat). Bu motivin bir variantında qadının dəniz heyvanlarına (suiti, morj, nərval) çevrilən barmaqları kəsilir, özü isə balina və dəniz sakinlərinin hökmdarı olur [7]. Maral-karibuların əvvəllər yırtıcı olduqları və insanlara hücum etdikləri, dişləri qoparıldıqdan sonra isə otyeyənlərə çevrildikləri (mərkəzi Yupik, İqlulik, Şimali Alyaskada İnupiat, Baffin Torpağı, Labrador) haqqında geniş yayılmış nağıllar mövcuddur [8].

Eskimos nağıl personajları arasında göy gurultusu yaradan nəhəng quşlar (qartallar) var. Onlar dırnaqlarında təkcə insanları və gəmiləri deyil, hətta balinaları da daşıya biləcək qədər böyükdürlər [9].

Qəhrəmanların dueli. Dmitri Bryuxanovun Georgi Menovşikovun "Eskimos nağılları və əfsanələri" kitabına çəkdiyi illüstrasiya.

Eskimos folklorunda trikster-qəhrəman rolunda daha çox Qarğa çıxış edir (Asiya eskimosları, Nunivak adası, Mərkəzi Yupik, Berinq Boğazında İnupiat, Şimali Alyaskada inupiata, Makkenzi hövzəsi, Netsilik, İqlulik, Baffin Torpağı, Labrador, Qərbi Qrenlandiya) [10]. Qarğanın kömək zamanı hiyləgərliklə suiti üzərində qələbə qazandığına dair nağıllar məşhurdur[11]. Həmçinin, qarğanın qazla evlənməsi və dənizin üzərindəki qazların uçuşunda iştirak etməyə çalışarkən suya düşərək boğulma hekayəsi də məşhurdur [12].

Qarğanın qazla evlənməsi və dəniz üzərindəki qazların uçuşunda iştirak etməyə çalışarkən suya düşərək boğulma hekayəsi də məşhurdur. Eskimos nağıllarının bir qrupunda isə başqa bir quş tərəfindən boyandıqdan sonra rəngi qara olan ağ qarğa motivi geniş yayılmışdır [13]. Menovşikov tərəfindən qeyd edilən versiyada, Asiya Eskimosları bir-birlərini Qarğa və Bayquş kimi boyadılar. Qarğa uzun müddət və səylə çalışdı, Bayquş gözlərini yumanda üstünə qara boya tökdü, o vaxtdan bəri qarğa və bayquşlar düşmənçilik edirlər [14]. Digər versiyalarda qarğanın ortağı rolunu qaqar, ördək və ya qağayı oynayır [15].

Qəhrəmanlıq nağıllarının əsasını çukçalar və koryaklar arasında real tarixi qarşıdurmaları əks etdirən əfsanələr təşkil edir. Bu müharibələrdə köçəri çukçaların müttəfiqləri Sahil çukçaları və eskimoslar, koryakların müttəfiqləri isə Yukagirlər idilər. Koryaklar bu nağıllarda, adətən, "tannita" adlandırılır. Nağıl qəhrəmanları ox və ya nizədən istifadə edərək duellərdə düşmənləri məğlub edirlər, lakin bəzən əllərində sehrli cisimlər olur, məsələn, uçan gözmuncuğular - sahibinin hündürdən tullanmasına, hətta uçmasına imkan verən, ağacdan, yaxud morj budağından hazırlanmış quş heykəlcikləri. [16]. Eskimos nağıllarında qan davası institutu (məsələn, "Bir qadın tərəfindən doğulan balina" nağılında), balina ovlamaq məqsədilə daha əlverişli yerlər üçün klan dərnəklərinin yarışması əks olunmuşdur [17].

Qəhrəmanlıq nağıllarının dili metaforik ola bilər. Qəhrəman qələbələrindən bəhs edərkən deyir: "Bu oxlarla çoxlu kıqmət otunu kəsdim, oxlardan bezəndə bıçaqla kəsdim." Burada ot — öldürülmüş düşmənləri bildirir. [14].

Bədii ədəbiyyatda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qrenlandiyalı şair Henrik Lund öz yaradıcılığında Qrenlandiya eskimoslarının ənənəvi folklor motivləri və obrazlarından istifadə etmişdir.

Tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

V.Q.Boqoraz, E.S.Rubtsova, Q.A.Menovşikov Çukot eskimoslarının folklor qeydləri etmişlər. Şimali Amerikada eskimosların mədəniyyəti, dili və folkloru Frans Boas və digər tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  2. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-17.
  4. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  5. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.
  6. ↑ Меновщиков 1969: 42
  7. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-17.
  8. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  9. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  12. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  14. ↑ 1 2 Меновщиков 1969: 22-23
  15. ↑ Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.
  16. ↑ Меновщиков 1969: 234
  17. ↑ Меновщиков 1969: 17

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Меновщиков Г. А., Арутюнов С. А., Членов М. А. Эскимосские сказки и мифы. — М.: Наука, 1988.
  • Меновщиков Г. А. Язык сиреникских эскимосов. Фонетика, очерк морфологии, тексты и словарь. — Москва • Ленинград,: Академия Наук СССР. Институт языкознания, 1964
  • Рубцова Е. С. Материалы по языку и фольклору эскимосов (чаплинский диалект). — Москва • Ленинград: Академия Наук СССР, 1954.
  • Сказки и мифы эскимосов Сибири, Аляски, Канады и Гренландии. — М.: Наука (ГРВЛ), 1985.