Hayduk

Hajduk (Bolqar: хайдутин, Ermənicə: Հայդուկ, Macarca: hajduk, Makedonca: ајдут, Rumın: haiduc, Serbcə: хајдук, Türkcə: haydut) xüsusilə 19-cu əsrdə Balkanlarda, Orta və Şərqi Avropada qanun qaçaqları, quldurlar və müstəqillik döyüşçüləri üçün istifadə edilən ümumi termindir.^[1]

Balkan ənənəsində Hajduk əfsanələştirilmiş bir qəhrəman olaraq adlandırılıb. Qəhrəman o dövrdə Osmanlı İmperatorluğu nəzarəti altındakı torpaqlardakı Osmanlılara qarşı mübarizə etməkdədir. İngiltərə əfsanəsi Robin Hud nümunəsində olduğu kimi Varlıdan oğurlayaraq kasıba verən bir Hajduk simvolu eyni zamanda ədalətsiz rəhbərliyə qarşı üsyanı da işarələyər.

Gerçəkdə isə Hajduk tərifi 17-ci əsrdən başlayaraq 19-cu əsrin sonlarına qədər fəaliyyət göstərən qanunsuz kəslər üçün istifadə mənfi bir təbir olmuşdur. Bu kəslər deyilənin əksinə yalnız Osmanlılara deyil yerli xalqa da hücum etdikləri bilinməkdədir.

Hajduk sözünün mənşəyi qəti olaraq bilinməməklə birlikdə Azərbaycanca quldur sözündən gəldiyinə dair nəzəriyyələr var. Digər bir nəzəriyyəyə görə isə Macar çoban mənasını verən hajdó sözündən törəmişdir. İki dilin tarix içində bir-birindən təsirləndiyi gözetildiğinde iki nəzəriyyənin birlikdə reallaşmış olmasıda olabiləcəkdir. Türklər tərəfindən Macar muzdlu əsgərləri üçün istifadə edilən bu terminin Xorvatiya da da dağdakı quldur üçün istifadə edildiyi bilinməkdədir.

Günümüzdəki Macarıstan sərhədləri içində yer alan Hajdú-Bihar rayonunda Habsburg Xanədanına qarşı qiyam qaldıran Macar feodal bəyi István Bocskay qurmaqda olduğu orduya Habsburg rəhbərliyindən qaçan çoxu serf olan kəndliləri alacaq. Katolik dininə zorla keçirilməyə istənən bu kəndlilərə Macar dilində çoban mənasını verən Hajduk deyilmişdir. Müvəffəqiyyətli qiyamın ardından Bocksay serfleri torpaq bəylərinin boyunduruğundan qurtararaq mülkiyyət və fərdi hüquqlarını tanımışdır.^[2] Bu dövrdə denetimiele keçirən qalib ailələrin o dövrdə aldıqları adlar günümüzə qədər gəlmişdir.^[3]

Hajduk sözü Polyak ye 16-cı əsrdə girər. İlk başlarda Lehistan Krallığı nın onurğasını meydana gətirən piyada birliklərini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Ümumiyyətlə ana silah olaraq arkebüz və nizə daşıyan bu birliklər yeri 17-ci əsrdə birlikdə tüfəngli birliklərə buraxacaq. Bundan sonra Hajduk termini daha çox zəngin feodal bəylərin mühafizəçisi edənlərə deyilmişdir. Müasir ləhcənin bu gün istifadə edilən məna buna qarşılıq gəlməkdədir.

Xüsusilə futbol sahəsində Hajduk adı çox sayda klub tərəfindən mənimsənmişdir. Bunlardan önə çıxanlar bunlardır:

• Xorvatiya HNK Hajduk Split
• Serbiya Hajduk Kula
• Serbiya FK Hajduk Beograd
• Serbiya FK Hajduk Veljko
• Serbiya Hajduk Lion
• Şimali Makedoniya FK Hajduk - Vratnica

1970-ci illərdən etibarən İngilis Marksist tarixçi Eric Hobsbawmın sosioloji işləri ilə mövzu haqqında akademik işlər başlamıştır.^[4].Hobsbawm xüsusilə çöl bölgələrdə qanunsuz bir şəkildə yaşayan bu cür kəsləri ictimai quldur olaraq təyin etmişdir. Buna görə bu kəslər ədalətsiz rəhbərliklərə qarşı döyüşməkdə və sıravi vətəndaşa kömək edir. Ancaq vəziyyətləri geçişkenliğe sahib olduğundan çox sürətli tərəf dəyişdirə və zaman zaman nüfuzun xidmətinə girərək bölgədə yoxlamanın təmin edilməsi üçün də kullanılabiliyorlardı. Mövzuyla əlaqədar araşdırmalar edən John Koliopoulos işlərində bu cür quldurların çox tez tərəf dəyişdirdiyinə dair tapıntıları sərgiləmişdir.

• Xorvatiya
• Serbiya