Iduk Baş döyüşü

Iduk Baş döyüşü — Çinlə İkinci Göytürk xaqanlığı arasında baş vermis döyüş.

Tanq imperatoriçası Vu Zetianın qurduğu Zhou sülaləsi (690-705) və İkinci Göytürk xaqanlığı arasındakı döyüşlər 693-cü ildə Qapağan xaqan və Ayqucı Tonyukukun şimali Çinə axınları ilə başladı. Bu Göytürk-Tanq müharibəsinin müxtəlif səbəbləri var idi. Bunların əsasında Qapağan xaqanın dövləti gücləndirin böyütmə istəyi dururdu.^[2] Qapağan xaqanın bir qızını Vu Zetianın hakimiyyətdən uzaqlaşdırdığı Tanq xülaləsindən şahzadə ilə evləndirmək istəməsi, lakin Vu Zetianın bu istəyi geri çevirin, öz ailəsindən birini namizəd olaraq göndərməsi müharibə üçün yetərli bəhanəni yaratdı.

Edilən bir çox axından sonra 701 və 702-ci illərdə, yəni Kül Tigin 16 yaşında ikən, Göytürk ordusu şimali Şindəki Qansu bölgəsinin şimal-şəqinə axın təşkil etdi. Qumilyov ilə Giraudun bu hücumun Məvaraünnəhrə edildiyini irəli sürməsinə baxmayaraq, əksər tarixçilər hücum yerinin Qansu-Ordos bölgəsi olduğu fikirindədir. Bu hücuma Kül Tigin və Bilgə xaqan da qatılmışdılar.^[3] Orxon yazılarında Iduk Baş (Müqəddəs Yer) olaraq keçən yer də Göytürk ordusu Onq Tutuk komandanlığındakı 50 minlik Zhou ordusu ilə döyüşdü. Kül Tigin piyada olaraq döyüşdə iştirak etmiş və şəxsən Onq Tutukun qayınını öldürmüşdür. İbrahim Kafesoğlu və Giraud öldürülən şəxsin Onq Tutukun özü olduğunu irəli sürsələr də, bu iddianı sübut edə bilməmişlərdir. Qurbanının başını öz əlləri ilə kəsən Kül Tigin onu Qapağan xaqana təqdim etdi. Ardıyca Zhou ordusu darmadağın edildi. Hücumlar zamanı Çinlilər Köl Tigini ox yağışına salmışdılar. Zirehi (yarıq) və kaftan (yalama) yüzdən çox ox ilə vuruldu, lakin Köl Tiginin üzü və başı yaralanmadı. Gumilevə görə, üç hücumdan ikisi çox güman ki, baş oxu ilə püskürmüşdür; Ancaq üçüncü hücumda düşmən çaxnaşdı və Gök Türklər qaçanları süpürdü. Gök Türkləri çox güman ki, çox şey itirdilər, ancaq sayı ilə bağlı heç bir məlumatımız yoxdur; Tang ordusunun itkiləri də 6 min ilə 10 min arasındadır. Müharibədən sonra Şazha Zhongyi işdən çıxarıldı; qalib gələn Gök Türklər, digər tərəfdən Şimali Çindəki dövlətlərə axın etməyə davam etdilər.

Bu döyüşdən sonrakı 6 il ərzində bu iki qüvvə arasında iri döyüş baş vermədi və yalnız kiçik toqquşmalar baş verdi.^[4]

• Qapağan xaqan
• Kül Tigin
• Bilgə xaqan