Kemeraltı

Kemeraltı və ya Kemeraltı Çarşısı — Türkiyənin İzmir şəhərindəki tarixi bir bazar (çarşı) bölgəsi. İzmirin ən canlı hissələrindən biri olaraq qalır.

Ərazi Smirna Aqorası səviyyəsindən Konak meydanı boyunca dəniz sahilinə qədər geniş bir ərazini əhatə edir. Şimal-şərqdəki Fevzipaşa Bulvarı, cənub-qərbdəki Eşrefpaşa küçəsi və Kadifekale silsilələri ilə əhatə olunan cənub-şərqdəki Xəlil Rıfat Bəşav küçələri ilə məhdudlaşır.^[1]

Çarşı əvvəlcə uzun bir küçə ətrafında meydana gəldi. Orta əsrlərdə bu ərazi, buradakı dərgahın (sufi qardaşlığının yığıncaqları üçün tikilmiş bina) varlığı səbəbilə "Mövləvilər küçəsi" adlandırılırdı.17-ci əsrdə bazarın olduqca genişləndirlir. Bu gün, indi Anafartalar Caddesi ("Anafartalar Prospekti") adlanan küçə, dayaz daxili buxtanın dairəsini geniş bir əyri ilə tamamlamaq üçün dolanır.

Çarşısın inkişafında əsas mərhələ Hisar məscidinin ("Qala məscidi") 1592-ci ildə inşası ilə oldu. Bu, İzmirdəki ən qədim, ən əhəmiyyətli Osmanlı məkanıdır (Məscidin Aydınoğulular nəslindən olan Aydınoğlu Yaqub bəy tərəfindən qurulmasına baxmayaraq, bu sülalə Osmanlı fəthindən əvvəl İzmirə nəzarət etmişdilər). "Qala" məscidinin adı bu məsciddən əvvəl həmin ərazidə var olan, Genuya dövrünə aid "San Pietro" qalası ilə bağlıdır. Bu qala Bizans dövründə Neon Kastron adlanırdı. Qalanın son qalıqları yeni liman qurğularının inşası zamanı çıxarıldı (1867-1876).

Bazar özü daxili körfəzin dayaz yerlərinin 1650-1670 arasında doldurulması ilə meydana gəldi. Körfəzdən torpaq almaq prosesi 1744-cü ildə Bazarın nüvəsi olaraq ortaya çıxan təsirli bir karvansara (və bu günümüzə qədər mövcud olan) Kızlarağası Hanının inşası ilə birlikdə davam etdirildi. Digər iki karvansara 17-ci əsrin böyük vəziri Körpülü Fazil Əhməd Paşa tərəfindən inşa edilən "Böyük Vəzir Hanı" və qonşuluğundakı Məzirfonlu Qara Mustafa Paşa tərəfindən qurulan "Kiçik Vəzir Hanı" idi. Digər bir tarixən əhəmiyyətli bir han (artıq mövcud olmayan) "Cezayir Han" (və ya "Əlcəzairlər Hanı") idi. Buradan qərbi Anadolunun həddindən artıq işçi qüvvəsi əsrlər boyu Osmanlı protektoratına göndərilirdi.

Daxili körfəzin qalan hissəsi 18-ci əsr ərzində dağıldı. Kemeraltı ilə üzbə-üz sahil xətti 19-cu əsrin əvvəllərində mövcud formasını aldı, baxmayaraq ki, gəmi sahillərinin bir hissəsi o əsrin sonlarına qədər istifadəsiz qaldı. 1829-cu ildə Sarı Kışla, vaxtı üçün nəhəng olan şəhərin əsas Osmanlı kazarmaları dərhal dəniz kənarında inşa edildi və kazarmaların arxasında bir qədər çapraz olaraq yerləşən fərdi yaşayış evi, konak genişləndirildi. Öz adını malikanədən alan və öz növbəsində İzmirin mərkəzi şəhər mahalında (Konak) yerləşən, Kemeraltının başlanğıc səviyyəsində adlandırdığı Konak Meydanı ayrılaraq qubernator evinə çevrildi.

1922-ci ildə Smirnada baş vermiş böyük yanğından sonra 20-ci əsrin əvvəllərində Kemeraltının yüzlərlə "han"-larının yalnız bir qismi tam, ya da qismən qaldı, əksəriyyəti məhv oldu. 1955-ci ildə Konak Meydanının yenidən qurulmasını görmək istəyən o vaxtkı Baş nazir Adnan Menderesin göstərişi ilə Sarayın sökülməsinə baxmayaraq qubernator qalası hələ də qalmaqdadır və şəhərinin əsas əlamətlərindən biridir.

1990-cı illərdə ayaqqabı istehsalının azalması 2000-ci illərdə işdə boşluq yaratsa da, sonda 2010-cu illər ərzində İzmir əhalisinin artması ilə Kemeraltıda ticarət fəaliyyəti canlandı.^[1] 2020-ci ildə Kemeraltı, "İzmirin tarixi liman şəhəri" daxilində Ümumdünya irsinin müvəqqqəti siyahısına daxil oldu.^[2]

Kemeraltında Başdurak Məscidi, Hisar Məscidi, Kemeraltı Məscidi, Kestanepazarı Məscidi, Salepçioğlu Məscidi və Şadırvanaltı Məscidi yerləşir.

2004-cü ildə Dünya Abidələr Fondu "Mərkəzi İzmir Sinaqoqları"-nı Dünya Abidələri İzləmə illik siyahısına 81 nömrəli əlavə etdi. Fond bildirir:

Divarların və bağların arxasında gizlənən, rəngli tarixi bazarın cığırları boyunca yerləşən Mərkəzi İzmir Sinaqoqları şəhərin zəngin yəhudi irsinə misilsiz bir vəsiyyətdir. İzmirin ən qədim ərazisi, Kemeraltı Roma dövrünə aiddir və bütün Türkiyədəki yəhudi yerlərinin ən sıx yerləşməsidir. Sinaqoq kompleksini əhatə edən altı məscid yerli Osmanlı və Yəhudi icmalarının əsrlər boyu sülh şəraitində yaşadığını sübut edir.^[3]

"İzmir layihəsi" adlandırılan təşkilat (Mordeçai Kiriati Vəqfi, İzmir-Konak bələdiyyəsi, İzmir Sədərad Mədəni İrs Dərnəyi və İzmir Amerika Dostları Yəhudi İrsi Muzeyi tərəfindən planlaşdırılan və qismən maliyyələşdirilən^{[4][5][6][7][8]}) İzmiri " dünyada tipik orta əsrlər İspan memarlıq üslubuna sahib sinaqoqların qeyri-adi bir çoxluğunun qorunub saxlanıldığı yeganə şəhər" adlandırır. Ən zirvəsində İzmirdə "dünyada misilsiz bir tarixi memarlıq kompleksi yaradan" 34 sinaqoq var idi. Oraya əvvəlcə İspaniya və Portuqaliyadan qovulan (məsələn 31 mart 1492-ci ildə imzalanan Əlhambra qanunnaməsi ilə) Səfərad yəhudiləri səfərad yəhudi irsi, Ladino dili və səfərad ibadət ənənələri ilə İzmirə gəldilər.^[9] Bu irsə orta əsrlər İspaniyasından gələn sinaqoqların səfərad memarlıq üslubları daxil idi.

İzmirin Qədim Sinaqoqlarının Gizli Sirləri adlı sənədli filmdə bəzi sinaqoqların tarixi təqdim olunur.^[8] İzmir nümayəndə heyəti haqqında adlı ikinci sənədli filmdə İsrail yəhudilərinin necə qorunmaları ilə bağlı müzakirələr arasındakı bəzi sinaqoqları göstərir.^[10]

Bu gün 34 sinaqoqdan İzmirin Kemeraltı Çarşisi bölgəsində səkkizi (əsasən Havra küçəsi üzərində^[5] ) və yaxın ərazilərdə daha 10-u qalır. Bəziləri olduğu kimi qalıb, bəziləri dağıntı halındadır, digərləri isə bərpa prosesindədir. "Bu sinaqoqlar İzmirdəki növünün ən möhtəşəmlərindən biri olan və 17-18 əsrlərdə bütün yəhudi diaspor icmalarına ən çox mənəvi və mədəni təsir göstərən cəmiyyətin tarixinin canlı bir sübutdur."^[9]

• Aşkenazi Sinaqoqu (20-ci əsr, qiymətləndirilməmiş, hərəkətsiz)^[11]
• Beit Hillel Sinaqoqu (19-cu əsr, 2014-cü ildə aktiv edilmiş^[12], hərəkətsiz)^[13]
• Bikur Holim Sinaqoqu (18-ci əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[14]
• Alqazi Sinaqoqu (18-ci əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[15]
• Etz Hayim Sinaqoq (14-15 əsr, bərpa planlaşdırılmış)^[16]
• Hevra Sinaqoqu (17-ci əsr, qiymətləndirilməmiş, hərəkətsiz)^[17]
• Los Foresteros Sinaqoqu (17-ci əsr, qiymətləndirilməmiş, hərəkətsiz)^[18]
• Portuqaliya Sinaqoqu (17-ci əsr, qiymətləndirilməmiş, hərəkətsiz)^[19]
• Sinyora Qiveret Sinaqoqu (17-ci əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[20]
• Şalom Sinaqoqu (17-ci əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[21][22]

Karataşda:

• Beyt İsrail Sinaqoqu (20-ci əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[23]
• Roş Ha-Har Sinaqoqu (19-cu əsr, bərpa edilmiş, aktiv)^[24]

Qarşıyaxada :

• Kahal Kadoş Sinaqoqu (19-cu əsr, konservatoriya)^[25]

• "Synagogues". Izmir Jewish Heritage. 2019-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 sentyabr 2016.
• Çırak, Ayşegül Altınörs; Yörür, Neriman. "Strategic meaning of the historical city center while designating the future of a city: İzmir Kemeraltı Bazaar Case: A study with numerous actors" (PDF). 43rd ISOCARP Congress of CENDOC/ESAN. 2007. İstifadə tarixi: 10 sentyabr 2016.
• Walking Routes in Izmir