Kinayə

Kinayə — komizm üsullarından biri, fikrin ifadəsi üçün sözün, ifadənin, cümlənin əks mənada işlədilməsi. Ərəb sözü olub, "dolayı yolla məna ifadə edən söz; tənə ilə söylənən söz" mənasında işlənir. Fikrin ifadə tərzinin onun daxili mənasına qarşı qoyulması kinayə adlanır. Kinayənin əsas xüsusiyyəti odur ki, söz, ifadə iki mənada başa düşülə bilir, lakin müstəqim məna deyil, əks, neqativ məna əsas götürülür. Əsas məna ilə əks məna arasında ziddiyyət nə qədər kəskin olarsa, kinayə də o qədər güclü olur. Kinayə gülüş yaratma üsullarından biri kimi, həm yumora, həm də satiraya xidmət edir, lakin daha çox satirik xarakter daşıyır^[1]. Kinayədən komizm üsulu kimi istifadə tarixi çox qədimdir. Hələ vaxtilə "Mən onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm" deyən qədim yunan filosofu Sokrat kinayəli nitqdən geniş istifadə etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında Məhəmməd Füzuli, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani və başqalarının yaradıcılığında fikrin kinayəli ifadəsi mühüm yer tutur.

Kinayədə, adətən, mənfi bir cəhət müsbət görünüşlə təqdim olunur. Məsələn, tənbəl adama, qoçaq, xəsis adama səxavətli deyilməsi kinayə yaradır.

Nə var? Nə deyirsən, vəfalı yarım?

Səməd Vurğunun "Vaqif" dramından götürülmüş bu misrada Vaqif ona xəyanət etmiş Xuramanı "vəfalı yar" adlandırmış və bununla da kinayədən istifadə etmişdir. Bədii əsərdə bəzən müsbət cəhətin bilərəkdən istehza ilə mənfi planda təqdim edilməsi ilə də kinayə yaratmaq olur. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə "Sizi deyib gəlmişəm…" məqaləsində yazır: "Sözümü tamam etdim, ancaq bir üzrüm var: Məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qardaşlarım ki, mən sizlə türkün açıq dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir". Göründüyü kimi, yazıçı türk (Azərbaycan) dilini uca tutmaq kimi müsbət cəhəti mənfi planda — "türk dili danışmaq eyibdir" şəklində təqdim etməklə, kinayə yaratmışdır. Ümumiyyətlə, Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində kinayənin təzahür halları (tərif, tənqid, təəssüf və töhmətləndirmə, qorxutma, aşkar yalan söyləmə yolu ilə kinayə yaradılması və s.) çox rəngarəngdir.

Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və başqa mollanəsrəddinçilər də satirik-kinayəli nitqin klassik nümunələrini yaratmışlar. Onlar bədii əsərdə təhkiyəni çox vaxt mənfi tipin təfəkkür və düşüncəsinə uyğun qurmaqla, özlərini mənfiliyin "tərəfdarı" kimi göstərməklə güclü kinayə yarada bilmişlər. Bu baxımdan "Molla Nəsrəddin" jurnalı ədəbiyyatımızda kinayədən istifadə sahəsində ənənə yaratmışdır. Kinayənin eyham, istehza (ironiya), məsxərə və sarkazm kimi müxtəlif çalarları var. Eyham ibtidai, ilkin və nisbətən zəif kinayə tərzi, ikibaşlı söz, incə işarədir^[2]. Cəlil Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı" pyesində həkimin Azərbaycan dilini bilməyə-bilməyə xəstələri necə müalicə edəcəyindən söhbət etdikdə, obrazlardan biri yerli hakimin də dili bilmədiyini eyhamla xatırladır. Cəfər Cabbarlının "Sevil" pyesində Gülüşün, "Yaşar" pyesində İmamyarın dilində eyhamlardan istifadə olunmuşdur. Kinayənin ən kəskin forması satira və ya tərizdir. İstehza isə öz xüsusiyyətinə görə kinayənin orta məqamını ifadə edir. İstehza bəzən, kinayənin sinonimi kimi də işlədilir. Məsxərə də istehzaya yaxındır. Lakin ciddi, qəzəbli və bu mənada sarkazma meyilli istehzadan fərqli olaraq, məsxərədə tənqid obyekti çox lağa qoyulur. Buna görə də istehzaya nisbətən məsxərə daha çox gülüş doğurur. Başqa komizm üsullarından fərqli olaraq, kinayə daha çox intonasiya ilə bağlı olub, ondan doğur. Yazılı nitqdə isə eyham və işarələrlə aydınlaşır.

• Hacıyev C.X. Sabir yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri. Bakı. 1962.
• Hüseynov Ə. Sənət yanğısı. Bakı. 1979.
• Hacıyev T. “Molla Nəsrəddin”in dili və üslubu. Bakı. 1983.
• Ağayev İ. “Molla Nəsrəddin”in poetikası. Bakı. 1985.
• Борев Ю. Комическое. М. 1970.