Konqratlar

Konqratlar,[1][2][3] Kunqratlar,[4][5] Unqiratlar,[6] Kunqiratlar,[7][8] Xonxiratlar,[9] Xongiratlar,[10] Xunqiratlar[11] (mold. хонгирад, qaz. қоңырат) — monqol tayfası. Bu tayfanın törəmələri əsasən Mərkəzi Asiyada bir sıra monqol və türk xalqlarının etnogenezində iştirak etmişlər. Konqratların adı ilk dəfə 1129-cu ildə çəkilmişdir.

Konqratlar
Yuan imperatoru Ayurbavadanın konqrat soyundan olan həyat yoldaşı.
Özünüadlandırma
Хонгирад, Хонхирад
Dili

qədim monqol

İrqi
monqoloid
Dini

tenqriçilik, şamanizm

Daxildir
monqollar

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Monqolustan tarixçilərinə görə, onların adı "hun" (qu quşu) və "ard" (xalq) sözlərindəndir. Qu quşu monqol xalqlarının, məsələn, buryatların totemlərindən biridir. Bu tayfanın adı ilk dəfə "Monqolların məxfi tarixi"nin 61-ci bəndində "onqirad" şəklində keçmişdir. "Xonqirat" etnonimi "xonqodor" ilə ortaq mənşəyə malikdir. G. R. Qaldanova xonqodor etnonimi ilə "-rat" və "-dor" dəyişikliyinin mümkünlüyünü nəzərə alaraq orta əsr Xunqiratı ilə eyniləşdirir.[12] Daha sonra Ə. Anqarxayev, Ş. R. Tsıdenjapov bu etnonimin xon (xonq) və arad sözlərindən formalaşması, xonqodorun sadələşdirilmiş variantı olması ehtimalına işarə etmişdir.[13] S. P. Baldayev hesab edirdi ki, etnonim xon – "nəcib quş", qudor – "nəcib quş fırıldaqçıları" sözlərindən yaranmışdır.[14] D. S. Duqarova görə, etnonim türkcə xun/xon (kun) – "günəş" və xuba – "qu quşu" sözlərinədn yaranmışdır, əvvəllər "güclü hunların qırıqları"na aid edilirdi.[15] Ş. R. Tsıdenjapov bu etnonimin hunlar dövründə "hun" totem qu quşundan törədiyini təklif etmişdir. Müasir fonetik tərtibat isə "hun" sözündən formalaşmışdır.[16]

Özbək tədqiqatçıları "kunqırat" sözünün "kunqır" və "ot" sözlərinin birləşməsindən gəldiyinə inanırlar. X. Daniyarov yazmışdır ki, bəzi məlumatlara əsasən, bu söz əslində monqol dilindədir və "korakarqa" (qara qarğa) deməkdir.[17]

B. Z. Nanzatov monqolca xongor sözü ilə qədim türkcə qoŋur sözü müqayisə edir. Onun nəzəriyyəsinə görə , Xongirat, Xonqodor, Konyrat etnonimləri türk-monqolca Xonqor ~ qoŋur terminindən olub, heyvanın rəngini, yəni qırmızımtıl, şabalıdı, qəhvəyi, qəhvəyi[18], tan, açıq qırmızı[19] . Həmçinin, xalq etimologiyasının başqa bir versiyası, tayfa adının türk dilindən tərcümədə "qəhvəyi at" mənasını verən "Konyr" və "at" sözlərindən gəldiyi versiyadır.

Ayudayn Oçirin fikrincə, etnonim qarğa toteminin adından yaranmışdır. Monqollar iri qarğa növlərindən "xon xeree" deyirlər.[20]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Том 3. Национальный состав и владение языками, гражданство населения Республики Таджикистан (2010)" (PDF). Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан (rus). 2013-10-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 20.
  2. ↑ Гафуров Б. Г., Литвинский Б. А. Средняя Азия в древности и средневековье (история и культура). М.: Наука. 1977. 168.
  3. ↑ Кармышева Б. Х. Конграты // Очерки этнической истории южных районов Узбекистана и Таджикистана (по этнографическим данным). М.: Наука. 1976.
  4. ↑ Кунграт // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1965. — Т. 7 : Каракеев — Кошакер. — 1022 стб.
  5. ↑ Кунграты // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  6. ↑ Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. Перевод С. А. Козина. 86, 94, 116, 133, 150.
  7. ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. 1, кн. 1. 154, 160–166.
  8. ↑ тж. Хунгират, Онггират, Конгират, Онгирад (Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Работы по истории и этнографии монгольских народов. Владимирцов Б. Я. М.: Восточная литература. 2002. 551.)
  9. ↑ Лубсан Данзан. Алтан Тобчи («Золотое сказание»). Памятники письменности Востока (6500 nüs.). М.: Издательство «Наука», ГРВЛ. Перевод с монгольского, введение комментарий и приложения Нина Павловна Шастина. 1973. 68, 69, 82, 112, 147, 255, 256, 274, 316, 369.
  10. ↑ Ангархаев А. Единство из глубины тысячелетий: Хонгодоры — это хонгираты // Буряад унэн (газета) (buryat). Улан-Удэ. — 1999. — 18 mart. — 7.
  11. ↑ Нанзатов Б. З. Этногенез западных бурят (VI—XIX вв.). Иркутск. 2005. ISBN 5-93219-054-6.
  12. ↑ Галданова Г. Р. Хонгодоры — хунгирады? // Монголо-бурятские этнонимы. Улан-Удэ. 1996. 83–93.
  13. ↑ Галданова Г. Р. Хонгодоры — хунгирады? // Монголо-бурятские этнонимы. Улан-Удэ. 1996. 83–93.
  14. ↑ Балдаев С. П. Избранное. Улан-Удэ. 1961. 77.
  15. ↑ Дугаров Д. С. Этническая история народов Южной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск. 1993. 218–231.
  16. ↑ Цыденжапов Ш. Р. Тайна Чингисхана. Улан-Удэ. 1992. 32–33.
  17. ↑ Данияров X. Указ. соч. С. 86
  18. ↑ Нанзатов Б. З. Этногенез западных бурят (VI—XIX вв.). Иркутск. 2005. ISBN 5-93219-054-6.
  19. ↑ Кручкин Ю. Н. Большой современный русско-монгольский — монгольско-русский словарь / Орос-монгол — монгол-орос орчин үеийн хэлний дэлгэрэнгүй толь бичиг. Москва: АСТ: Восток-Запад. 2006. ISBN 5-17-039772-0.
  20. ↑ Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН. д.и.н. Э. П. Бакаева, д.и.н. К. В. Орлова. 2016. ISBN 978-5-903833-93-1.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ . I. Перевод С. А. Козина. М.-Л.: Издательство АН СССР. 1941. 86, 94, 116, 133, 150.
  • Панкратов Б. И. Образцы переводов из «Юань-чао би-ши» // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». Подготовка к печати и предисловие Ю. Л. Кроля. М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература». 1993. 112—113.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей. 1, кн. 1. М., Л.: Издательство АН СССР. Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. 1952. 154, 160–166.
  • Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Работы по истории и этнографии монгольских народов. Владимирцов Б. Я. М.: Восточная литература. 2002. ISBN 5-02-018184-6.
  • Крадин, Николай Николаевич, Скрынникова, Татьяна Дмитриевна. Империя Чингис-хана (1200 nüs.). М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН. 2006. ISBN 5-02-018521-3. Arxiv surəti 9 sentyabr 2011 tarixindən Wayback Machine saytında
  • Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана (1000 nüs.). М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН. 1997. ISBN 5-02-017987-6.
  • Рыкин П. О. Монгольская концепция родства как фактор отношений с русскими князьями: социальные практики и культурный контекст // Mongolica-VI (Сб. ст.). СПб.: Петербургское Востоковедение. 2003. 28—38.
  • Togan I. The Qongrat in History // History and historiography of post-Mongol Central Asia and the Middle East: studies in honor of John E. Woods. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. 2006. ISBN 3447052783.
  • Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ . I. Перевод С. А. Козина. М.-Л.: Издательство АН СССР. 1941. 86, 94, 116, 133, 150.
  • Панкратов Б. И. Образцы переводов из «Юань-чао би-ши» // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». Подготовка к печати и предисловие Ю. Л. Кроля. М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература». 1993. 112—113.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей. 1, кн. 1. М., Л.: Издательство АН СССР. Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. 1952. 154, 160–166.
  • Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Работы по истории и этнографии монгольских народов. Владимирцов Б. Я. М.: Восточная литература. 2002. ISBN 5-02-018184-6.
  • Крадин, Николай Николаевич, Скрынникова, Татьяна Дмитриевна. Империя Чингис-хана (1200 nüs.). М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН. 2006. ISBN 5-02-018521-3. Arxiv surəti 9 sentyabr 2011 tarixindən Wayback Machine saytında
  • Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана (1000 nüs.). М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН. 1997. ISBN 5-02-017987-6.
  • Рыкин П. О. Монгольская концепция родства как фактор отношений с русскими князьями: социальные практики и культурный контекст // Mongolica-VI (Сб. ст.). СПб.: Петербургское Востоковедение. 2003. 28—38.
  • Togan I. The Qongrat in History // History and historiography of post-Mongol Central Asia and the Middle East: studies in honor of John E. Woods. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. 2006. ISBN 3447052783.
  • Zhao G. Q. Marriage as political strategy and cultural expression: Mongolian royal marriages from world empire to Yuan dynasty. Asian thought and culture. New York: Peter Lang Publishing. 2008. ISBN 1433102757.