Lamarkizm — 19-cu əsrin əvvəllərində fransız alim-təbiətşünas Jan-Batist Lamarkın “Zoologiya fəlsəfəsi” (1809) traktatında irəli sürdüyü nəzəriyyəyə əsaslanan təkamül konsepsiyasıdır.
J.Lamarkın fikirləri müasir elm çərçivəsində tamamilə şərh olunmayan 18-ci əsrin bir sıra konsepsiyalarına əsaslanır. (Passiv başlanğıc kimi Tanrının ilkin yaratdığı materiya və onun həyata keçirilməsi üçün nizam və enerji kimi təbiət; xüsusi “canlı maddə”dən qurulmuş üzvi cisimlərdə dövr edən “incə mayelər” şəklində efirin ən mühüm rol oynadığı beş element anlayışı; qeyri-üzvi və üzvi maddələrdən həyatın, o cümlədən onun mürəkkəb formalarının daim kortəbii əmələ gəlməsi; növlərin nəsli kəsilməsinin inkarı; "aşağı heyvanlarda" sinir sisteminin və cinsi çoxalmanın mövcudluğunun inkarı və s.).
Buna görə, müasir “Lamarkizm” onları yalnız ən ümumi mənada xatırladır.
Geniş mənada, Lamark nəzəriyyələrinə müxtəlif təkamül nəzəriyyələri daxildir (əsasən 19-cu əsr — 20-ci əsrin birinci üçdə birində meydana çıxanları), burada "canlı maddə" və orqanizmlərə xas təkmilləşmə istəyi təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunur.
Bir qayda olaraq, bu cür nəzəriyyələrdə orqanların "məşq etməsi" və "məşq etməməsi" nin onların təkamül taleyinə təsirinə böyük əhəmiyyət verilir, çünki məşq etməyi və ya məşq etməməyin nəticələrinin irsi ötürülə biləcəyi güman edilir.[1]
Lamark bütün heyvanları təşkilinin mürəkkəbliyinə görə altı pilləyə, səviyyəyə (və ya onun dediyi kimi “qradasiyalara”) böldü.
İnsanlara ən uzaq olanı infuzorlar, insanlara ən yaxını isə məməlilərdir.
Eyni zamanda, bütün canlıların sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmək, “pillələri” yüksəltmək istəyi xasdır.
Canlılar aləmində daim hamar təkamül baş verir.
Buna əsaslanaraq, Lamark belə nəticəyə gəldi ki, təbiətdə növlər əslində mövcud deyil, yalnız ayrı-ayrı fərdlər var.
Lamark öz nəzəriyyəsində ardıcıl olaraq Leybnitsin məşhur prinsipini tətbiq edirdi.: “Təbiət sıçrayış etmir”.
Növlərin varlığını inkar edən Lamark, sistematika kimi böyük təcrübəsinə istinad etdi:
"Yalnız növlərin müəyyən edilməsi üçün uzun və gərgin çalışanlar və zəngin kolleksiyalara müraciət edənlər növlərin bir-biri ilə nə dərəcədə birləşdiyini bilə bilər. Soruşuram, hansı təcrübəli zooloq və ya botanik bayaq dediklərimin doğruluğuna əmin deyil? Balıqlara, sürünənlərə, quşlara, hətta məməlilərə qədər qalxın və hər yerdə qonşu növlər və hətta nəsillər arasında tədricən keçidləri görəcəksiniz."
İnsanların bir növün digər növlərə davamlı çevrilməsini niyə hiss etmədikləri sualına Lamark belə cavab verdi: “Fərz edək ki, insan həyatı kainatın həyatı ilə müqayisədə bir saniyədən çox çəkmir, bu halda saat əqrəbini izləməkdə olan adam əqrəbin öz mövqeyini necə tərk etdiyini görməyəcək.”. Onlarca nəsil sonra da, onun hərəkəti nəzərə çarpmayacaq.
Təkmilləşərkən orqanizmlər ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşmağa məcbur olurlar. Bunu izah etmək üçün alim bir neçə “qanun” tərtib etmişdir. Əvvəla, bu, “orqanların məşq və istifadəsizliyi qanunudur”. Lamarkın verdiyi nümunələrdən ən məşhuru zürafə nümunəsidir. Zürafələr başlarının üstündə böyüyən yarpaqlara çatmaq üçün daim boyunlarını uzatmalı olurlar. Buna görə də onların boyunları uzanır və uzanır. Qarışqa yeyən bir qarışqa yuvasının dərinliyində qarışqaları tutmaq üçün daim dilini uzatmalı olur və o, uzun və nazik olur. Digər tərəfdən, yeraltı köstebeğin gözləri yalnız yoluna mane olur və tədricən yox olur. Bir orqan tez-tez məşq edirsə, inkişaf edir. Orqan məşq etməzsə, tədricən ölür. Lamarkın başqa bir “qanunu” “qazanılmış xüsusiyyətlərin irsiyyət qanunudur”. Lamarka görə heyvanın əldə etdiyi faydalı xüsusiyyətlər onların nəsillərinə ötürülür. Zürafələr uzadılmış boyunları ilə öz nəsillərinə ötürür, qarışqa yeyənlər uzun dili miras alırdılar və s.
Lamarkizmin qazanılmış dəyişikliklərin irsi keçməsinə dair tezisi bu günə qədər davam edən böyük mübahisəyə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, hal-hazırda bir sıra elm adamları Lamarkçı konsepsiyaları müdafiə etməkdə davam edirlər. Ən əhəmiyyətli cəhdlər arasında, toxuma transplantasiyası sahəsində təsvir etdiyi hadisələrin Lamarkçı nöqteyi-nəzərdən daha qənaətbəxş şəkildə izah edildiyinə inanan avstraliyalı immunoloq Edvard Stilin[2] əsərləri diqqətəlayiqdir.
Bundan əlavə, son illərdə bakteria DNT-də CRISPR (ing. clustered regularly interspaced short palindromic repeats) adlanan kasetlər getdikcə daha çox öyrənilir, bunlar bakteriofaqların (bakterial viruslar) DNT-sindən bakteriya DNT-sinə məlumat daxil etmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat sayəsində bakteriya bakteriofaq DNT-ni tanıyaraq (CRISPR kasetində qeydə alınmış fraqmentə əsasən) və əgər bakteriofaq DNT-si bakteriya hüceyrəsinə daxil olarsa, onu bloklayaraq bakteriofaqlara müqavimət göstərə bilər. Əgər ona formal mövqedən yanaşsaq və bakteriofaqları xarici mühitin bir hissəsi hesab etsək, onda bakteriofaq haqqında məlumatın birbaşa bakteriya DNT-sinə daxil olması orqanizmin xarici mühitin şəraitinə məqsədyönlü şəkildə uyğunlaşmasıdır. Bu, orqanizm üçün faydalı ola biləcək tamamilə "təsadüfi" mutasiyalardan danışan darvinizmdən fərqli olaraq, Lamarkizm prinsiplərinə uyğun gələn məhz həmin təkamül mexanizmdir[3]. Beləliklə, bakteriofaqlardan qorunmanın məhz bu mexanizmi Lamarkizm prinsiplərinə uyğun ola bilər.
Botanik Konvey Zirkle görə, qazanılmış xüsusiyyətlərin irsi ötrülməsi o qədər perspektivli görünür ki, insanlığı tez bir zamanda yenidən yaratmaq istəyənlər arasında populyardır.[4]