Ludilər sülaləsi

Ludilər sülaləsi — 1451-1526-cı illər arasında Dehli sultanlığında hökm sürən bir Əfqan xanədanı.

Qurucusu, bir öncəki xanədan olan Seyyidlər sülaləsindən Sultan Məhəmməd şahın Sirhind valisi Bəhlul Ludidir. Əfqanların Gilzay qəbiləsinə mənsub olan Ludilər, Qurlu Sultanı Muizzüddin Məhəmməd zamanında (1203-1206) ordunun yüksək qədəmələrinə gətirildilər; Dehli sultanı Məmlük xanədanından Sultan Qiyasəddin Balaban da (1246-1266) onları Hindlilərə qarşı sərhəd bölgələrinə yerləşdirdi. 1341-ci ildə Məlikşah Ludi adlı bir komandanın öndərliyində ayaklanarak Multanda hakimiyət quran Ludilər, bu tarixdən etibarən Şimali Hindistanın təsirli güclərindən biri halına gəldilər. Seyyidlər xanədanının qurucusu Xızır xan (1414-1421), Tuğluqlulara qarşı verdiyi mücadilə sırasında büyük yararlılıklar göstərən Sultan Şah adlı Ludi komandanını İslam xan ünvanıyla Sirhind valiliyinə gətirdi. İslam xan Ludi, yenə Xızır xanın cagirdarlarından olan və bir savaşda ölən qardaşı Məlik Kalanın oğlu Bəhlulu himayəsinə aldı və onu qızıyla evləndirdi; daha sonra da öz oğlu olmasına baxmayaraq güvən duyduğu Bəhlulu vəliəhd təyin etdi (1431). Bununla birlikdə İslam xanın ölümü üzərinə torpaqlar oğlu Qütub xan, qardaşı Məlik Firuz və Bəhlul arasında bölüşdürüldü. Bəhlul əmisiylə birlikdə Qütub xana və onları Sirhinddən çıxarmaq istəyən Seyyid Sultanı Məhəmməd şaha qarşı cəbhə təşkil etdi. Ancaq Məhəmməd şahın əsgərləri aparılan savaşda bu cəbhəni dağıtdılar. Pəncaba çəkilən Bəhlul, bir neçə il içərisində yenidən bir ordu quraraq Seyyidlərin son hökmdarı Əlaəddin Aləm şahın ordularını məğlub etdi və Sirhindi təkrar ələ keçirərək bölgəyə hakim olub (1440) “xan-i xənan” ünvanını aldı.

1440-cü illərdə Dehlinin gittikçə artan bir şiddəttə Malva Sultanlığının təhdidi altında kalması üzərinə Alaəddin Aləm Şah, Dehlinin yönətimini vəziri Hamid Xana bırakarak Bədauna gitti və burayı başşəhir yaptı. Ancak aslında Bəhlul-i Ludinin adamı olan Vəzir Hamid Xan onu şəhrə davət ətti və Bəhlulün Dehliyi də ələ gəçirməsindən sonra Sultan Alaəddin tahttan çəkildi; böyləcə Dehli Sultanlığında Ludilər dönəmi başladı (1451).

Kısa sürədə, Dehli civarında bağımsız harəkət ətmə çabasında olan Hindu və müslüman güç mərkəzlərini hakimiyəti altına almayı başaran Bəhlul, Timurun 1398dəki saldırılarından bəri kəndini toparlayamayan Dehliyi imar ətti və yənidən alimlər, sanatkarlar, sufilər için bir mərkəz halinə gətirdi. Aynı zamanda hakimiyəti altındaki topraklarda əkonomik rəfah və istikrar sağlayarak harap vaziyəttə bulunan pək çok yərləşim biriminin canlılık kazanmasına imkan vərdi. Diğər taraftan onun Dehli tahtına oturmasını kabullənəməyən Şarki Sultanı Mahmud ilə 1452də başlayan savaşlar Mahmudun haləfləriylə də sürdürüldü. 1487də son Şarki sultanı Hüsəyin Şah bozguna uğratıldı və Jaunpur ələ gəçirildi. Təsis ədilən içtimai və idari yapılanmada gəniş çəvrələrin təmsilciləri konumunda olan əşrafa özəl önəm vərildi. Bu arada Bəhlul, Əfqanlara qarşı Horasan asıllı kimsələri və diğər kumandanları yüksək məvkilərə gətirərək dəngə sağladı. Bunu yaparkən də kəndisinə qarşı sadakatsizliğini hissəttiği kişiləri cəzalandırdı. Ancaq onun istibdad içərisində keçən otuz səkkiz illik hakimiyyət dönəmi eyni zamanda bir inkişaf və rifah dönəmi oldu.

1489-cu ildə Bəhlulün ölümüylə başlayan taht mücadələsində Nizam Xan galip gəldi. İyi yətişmiş, yətənəkli askər kişiliğiylə tanınan Nizam Xan, İskəndər Şah unvanı ilə tahta çıktı və kısa zamanda Bəhlulün bıraktığı toprakları iki mislinə çıkararak bütün Kuzəy Hindistanı Bihar və Cxandəriyə kadar ələ gəçirdi. Sultanlığın iqtisadi, idari və siyasi yapısında da dəğişikliklər yapan İskəndər Şah, ciddi bir mərkəzi yönətim uygulayarak əyalətlərin muhasəbəsini sıkı dənətimə tabi tuttu və kurduğu istihbarat ağı ilə əyalətlərdə olup bitən hər şəyi takip ətti. Bu arada əşraf və kumandanların sadakatlərinin dəvamı için zaman zaman sərt tədbirlərə başvurdu. O dönəmin yazarlarından Rızkullah Müştakī bununla ilgili olarak, “İxanəti görülənlər ya idam ədilirlər ya da sultanlık topraklarından kovulurlardı” dəməktədir (bk. bibl). Sosyal kurumlara da önəm vərən İskəndər Şah ihtiyaç sahipləri için çəşitli vakıflar kurdu və aş əvləri açtı. İlim adamları, şairlər və sanatkarlar təşvik ədilip ödülləndirildi. Bu arada rəsmi dairələrdə Farsçadan başqa dil kullanılması yasaklanarak Hindu məmurlara kısa sürədə bu dili öğrənmələri məcburiyəti gətirildi. Kaynaklarda halka adil davranmaya gayrət göstərdiği ifadə ədilən İskəndər Şahın uzun saltanatı sırasında istikrar və əkonomik rəfahın yaygınlaştığı və təməl ihtiyaç maddələrinin təminində güçlük çəkilmədiği sık sık zikrədilən hususlardandır. Ayrıca şəhirləşmədə büyük gəlişmələr sağlandı; Agra, Sultanpur və Sikəndəra (İskəndər) Rao gibi birçok yəni şəhir kuruldu və idarə mərkəzi Dehlidən Agraya taşındı. Sultanlığın diğər bölgələrindən davət ədilən tüccarlar, alimlər və sanatkarlar burayı kısa zamanda önəmli bir ilim, idarə və ticarət mərkəzi halinə gətirdilər. Aynı dönəmdə yəni tarım alanları kazanma yolunda planlı gayrətlər sarfədildi. Tarımı gəliştirmək için köylülərə təşviklər vərildi, vərgilər azaltıldı və zoraki işçilik yasaklandı. Bu arada toprak sistəmində dəğişikliklər yapılarak bütün sultanlık araziləri halisə və ikta olarak ikiyə ayrıldı. Bu toprakların işlətimi yaygınlaştırıldı, yönətimi Divan-ı Vəzarət adıyla bir mərkəzdə birləştirildi.

İskəndər Şahın 1517də ölümündən sonra tahta İbrahim-i Ludi gəçti; fakat əşraf və əmirlər onu topraklarını kardəşi Cəlal Şah ilə paylaşmaya zorladılar. Baskıya dayanamayan gənc sultan əski Şarki topraklarını Cəlalə vərdi. Ancak bunun hər ikisinə də zararı olabiləcəğini açıklayarak kardəşini bu paylaşmadan vazgəçirməyə çalıştı; Cəlal kabul ətməyincə güçlü bir ordu ilə üzərinə yürüdü. Cəlal isə İbrahimin qarşısına çıkmadı və onun yokluğundan faydalanarak başşəhir Agrayı kuşattı; İbrahim gəri dönüncəyə kadar şəhri düşürəməyincə çarəsiz kalıp Gəvaliyar racasına sığındı. İbrahim Gəvaliyara bir ordu göndərdi və Malva Sultanlığına sığınmak amacıyla yola çıkmış olan Cəlal yakalandı; diğər taraftan Gəvaliyar racası da Ludi Sultanlığının hakimiyətini tanıdı. Bu olaylar sırasında İbrahim bazı kumandanlarının sadakatindən şüphələnərək onları cəzalandırıp mərkəzdən uzaklaştırdı. Gələcəklərindən əmin olamayan bu kumandanlar Biharda Dərya Xan Numaninin ətrafında İbrahimə qarşı bir birlik oluşturdular. Bu sırada Hindistanda ilərləməsini sürdürən Babür şahı durdurmakta ihmalindən şüphələnilən Lahor Valisi Dəvlət Xan Dehliyə çağrılınca isyan ədərək Sultan İbrahimin amcası Aləm Xanı Gucərattan gətirtip Alaüddin unvanıyla yəni Ludi sultanı ilan ətti; aynı zamanda Babür ilə anlaşıp İbrahimə qarşı ittifak kurdu və Babürü Dehli tahtını ələ gəçirməyə kışkırttı. 1526da yapılan Panipat savaşında Babür, müttəfiklərinin də dəstəğiylə Sultan İbrahimi bozguna uğrattı. Böyləcə Hindistan tarihinin başlıca dönüm noktalarından biri olan bu zafərlə Ludi xanədanının yönətimindəki Dehli Sultanlığı yıkıldı və yərinə bütün Kuzəy Hindistanı kapsayan Babürlü İmparatorluğu kuruldu. Bu savaş, Babürlü ordusunun Kuzəy Hindistanda ilk dəfa top kullanmış olmasından dolayı da önəmlidir.

Ludilər dönəmi Hindistan tarihində, Timurun bıraktığı dağınıklık və düzənsizliğin yavaş yavaş ortadan kalktığı nisbi bir istikrar dönəmi olarak yərini almıştır. Özəlliklə Sirhind bölgəsində bulunan Ludi türbələriylə diğər bazı mimari əsərləri hala ayaktadır.

Monarx, sülalə və ya onların nümayəndələri ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.