Maliyyə axını

Maliyyə axını (ing. cash flow), və ya pul axını, ödəniş axını, keş-flo, keş-flou — formalaşma mənbələrindən asılı olmayaraq müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində yaranan vəsaitlərin müvəqqəti olaraq bölüşdürülmüş daxilolmalarının (daxillərinin) və ödənişlərinin (çıxışlarının) məcmusu.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti anlayışı iqtisadi fəaliyyətlə əlaqəli müxtəlif növ axınları əhatə edir. Axınları müxtəlif əsaslarla təsnif etmək olar. Hesabat|beynəlxalq mühasibat standartlarına uyğun olaraq, aşağıdakı pul vəsaitlərinin hərəkəti fərqləndirilir^[1]:

• əməliyyat (cari) fəaliyyətdən;
• investisiya fəaliyyətindən;
• maliyyə fəaliyyətindən.

Bu təsnifat ən mühümdür, çünki o, maliyyə təhlili, proqnozlaşdırma, maliyyə hesabatı və s. üçün əsasdır. Təsnifat üçün digər əsaslar pul vəsaitlərinin hərəkətinin aşağıdakı xüsusiyyətləridir^[1].

Pul vəsaitlərinin hərəkəti istiqamətinə görə onlar fərqləndirilir:

• vəsaitlərin daxil olmasını əks etdirən müsbət pul axını;
• pul vəsaitlərinin ödənişini əks etdirən mənfi pul axını.

Həcmi hesablama metoduna görə pul vəsaitlərinin hərəkəti aşağıdakılara bölünür:

• nəzərdən keçirilən dövrdə vəsaitlərin daxilolmalarının və ya xərclərinin bütün məcmusunu xarakterizə edən ümumi;
• xalis, nəzərdən keçirilən müddət ərzində müsbət və mənfi pul vəsaitlərinin hərəkəti (vəsaitlərin daxil olması və xərclənməsi arasında) arasındakı fərqi göstərir.

Nəzərdən keçirilən dövrdə xalis pul vəsaitlərinin hərəkətinin (${\displaystyle NCF}$) hesablanması aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə həyata keçirilir:

${\displaystyle NCF=PosCF-NegCF}$,

burada ${\displaystyle PosCF}$ müsbət pul vəsaitlərinin hərəkətinin məbləğidir; ${\displaystyle NegCF}$ mənfi pul axınının məbləğidir.

Zamanla hesablama metoduna görə pul vəsaitlərinin hərəkətinin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:

• indiki - müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkətini zamanın cari nöqtəsinə qədər azaldılmış vahid müqayisəli dəyər kimi xarakterizə edir;
• gələcək - müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkətini zamanın müəyyən bir gələcək nöqtəsinə qədər azaldılmış vahid müqayisəli dəyər kimi xarakterizə edir.

İndiki və gələcək axının fərqləndirilməsi vacibdir, çünki axının dəyərinin müəyyən edilməsində vaxt faktoru vacibdir.

Vaxt intervallarının sabitliyinə əsasən pul vəsaitlərinin hərəkəti fərqləndirilir:

• nəzərdən keçirilən dövr ərzində müntəzəm vaxt intervalları ilə;
• nəzərdən keçirilən dövr ərzində qeyri-bərabər vaxt intervalları ilə.

Bütün üzvləri müsbət və ya mənfi (ödənişlər) olan və ödənişlər arasındakı vaxt intervalları eyni olan ödənişlər axınına müntəzəm pul vəsaitlərinin hərəkəti, maliyyə rentası və ya annuitet deyilir.

Mənfəət paradoksu maliyyə nəticəsinin (mənfəət və ya zərər) pul vəsaitlərinin balansındakı dəyişikliklə üst-üstə düşə bilməyəcəyi bir vəziyyətdir. Mənfəət olarsa, şirkətin hesablarında pul olmaya bilər və əksinə zərər olarsa ^[2]. Aşağıdakı səbəblərə görə uyğunsuzluq yarana bilər.

1. Fərdi biznes əməliyyatlarının uçotunun müxtəlif üsullarından istifadə (məsələn, göndərmə və ya ödəniş əsasında qiymətləndirmə metodları), halbuki bu, pul vəsaitlərinin hərəkəti göstəricisinə heç bir təsir göstərmir.
2. Təhlil olunan dövr üçün mənfəət hesablanarkən böyük kapital məsrəfləri nəzərə alınmır (amortizasiya nəticəsində hissə-hissə silinir).
3. Nağdsız xərclər (köhnəlmə, xaric edilmiş aktivlərin amortizasiya olunmuş dəyəri) hesabına mənfəət azalır.
4. Kapitalda və borc kapitalında dəyişiklik, mənfəət hesablanarkən yalnız bu resursların ödənilməsini xarakterizə edən məbləğlər (faizlər, dividendlər) nəzərə alınır.
5. Pul vəsaitlərinin hərəkətinə dövriyyə kapitalındakı dəyişikliklər (ehtiyatlar, debitor borcları və kreditor borcları) təsir edir ki, bu da mənfəətə təsir etmədən pul vəsaitlərinin daxil olmasına və ya xaricə gəlməsinə səbəb ola bilər.

Axınları qiymətləndirmək üçün iki əsas üsul var: birbaşa və dolayı. Birbaşa metoda əsasən, satış gəlirləri pul vəsaitlərinin daxilolmaları və xərclərinə uyğunlaşdırılır. Dolayı metod müəssisənin xalis mənfəətinin xalis pul vəsaitlərinin hərəkətinə uyğunlaşdırılmasına əsaslanır.

Birbaşa metoda əsasən, xalis pul vəsaitlərinin hərəkəti bütün pul gəlirlərini əlavə etməklə və bütün pul xərclərini çıxmaqla hesablanır. Tipik olaraq, belə bir təhlil üç əsas fəaliyyət növü kontekstində aparılır: əməliyyat, investisiya və maliyyə.

1. Əməliyyat fəaliyyətindən xalis mədaxil hazır məhsulun satışından əldə edilən pul vəsaitləri ilə xammalın alınması ilə bağlı bütün pul xərcləri, əmək haqqı, faizlər, vergilər və s. arasındakı fərqə bərabərdir.
2. İnvestisiya fəaliyyətindən əldə edilən xalis mədaxil aktivlərin satışından əldə edilən gəlirlə aktivlərə investisiya qoyuluşu xərcləri arasındakı fərqə bərabərdir. Buraya alınan və ödənilən dividendlər arasındakı fərq də daxildir.
3. Maliyyələşdirmə fəaliyyətindən xalis gəlir alınan və ödənilən kreditlər arasındakı fərqə bərabərdir.

• Тимофеева Т. В. Анализ денежных потоков предприятия: учеб. пособие (3-е изд., перераб. и доп.). М.: Финансы и статистика. 2010. ISBN 978-5-279-03378-2.