Monolit (bina)

"Monolit" Azərbaycanın paytaxtında, Bakı şəhərində çoxmərtəbəli bir binadır. Binanın cənub fasadı İstiqlaliyyət küçəsinə (əvvəlki Kommunistiçeskaya), şimal — Əhməd Cavad küçəsinə (əvvəlki Əliheydar Qarayev), əsas şərqə — Azərbaycan prospektinə (keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsi) baxır.

Monolit
40°22′09″ şm. e. 49°50′02″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Yerləşir	Bakı
Memar	Konstantin Sençixin
Tikilmə tarixi	1931
Üslubu	neoklassisizm
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	3259
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1940-cı ildə memar Konstantin Sençixin tərəfindən inşa edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin əmrinə əsasən "Monolit" Azərbaycanda yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət memarlıq abidəsidir.

Başlanğıcda binanın yerində şəhərin zibil yeri var idi [3]. 19-cu əsrin sonunda bu yerdə bir-birinə möhkəm sarılmış bir və iki mərtəbəli kiçik evlər meydana çıxdı [4].

İyirminci əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində bu ərazidə böyük bir yaşayış binası tikilməsinə qərar alıdı. Bu baxımdan burada yerləşən xarab olan evlər sökülməyə başlandı. Sahədə kəşfiyyat işləri və geoloji tədqiqat aparılmağa başlandı. Planlaşdırılan tikinti yerində nəhəng monolitik bir qayanın çıxdığını aşkar edən çox sayda kəşfiyyat quyusu qazıldı. Bu tapıntı sayəsində inşaat layihəsinə "Monolit" adı verildi [5].

1931–1932-ci illərdə inşaat üçün hazırlıqlar başladı, gələcək Nizami adına ictimai bağın yerində bərbad evlərin aktiv şəkildə sökülməsi baş verdi. İnşaatın ilk mərhələsi binanın Qaraev küçəsi (indiki Əhməd Cavad) boyunca yerləşən bir hissəsinin inşası idi. "Monolit" in bu hissəsi bəzi yerlərdə iki mərtəbəyə çatdıqda, Hüsü Hacıyev küçəsindəki (indiki — Azərbaycan prospekti) və Kommunistiçeskaya (indiki — İstiqlaliyyət) üzərindəki köhnə binanın sökülməsinə başlandı və bu ərazidə tikinti sahəsinin hazırlanmasına başlandı. Üçüncü mərhələdə, İsmailiyyə binası ilə üzbəüz yerləşən Kommunistika küçəsinin üstündəki başqa bir köhnə iki mərtəbəli binanın sökülməsi və həmin ərazidə "Monolit" in inşası başladı [5].

1940-cı ilə qədər dam daxil olmaqla binadakı bütün inşaat işləri tamamlandı. RosFoto arxivində V. Şevtsovun çəkdiyi və 1940-cı il oktyabr tarixli binanın fotoşəkili var. Xarici olaraq tamamlanmış Monolit, 1941-ci ilin iyun ayının hərbi fotoşəkillərində də mövcuddur. Müharibədən sonra binanın daxili bəzəyi tamamlandı [5].

Moskvadakı A. V. Şçusev Memarlıq Muzeyində daxili şəhərsalma nümunəsi olaraq asılmış "Monolit" in böyük bir fotoşəkili [5].

2001-ci ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 132 nömrəli əmri ilə "Monolit" dövlət tərəfindən qorunan obyektlər siyahısına daxil edildi və yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət memarlıq abidəsi elan edildi [6].

• 
  İsmailiyyə binasından mənzərə. 1928-ci il
• 
  Sabir adına meydandan mənzərə. 1924-cü il

Monolit 1940-cı ildə Bakı memarı Konstantin Sençixinin layihəsinə əsasən [7] modernləşdirilmiş klassiklər (neoklassisizm) üslubunda inşa edilmişdir [1] [2]. Yaşayış binası baxımından U şəklindədir [2]. Binanın əsas fasadı Nizami meydanına baxır. "Sovet memarlığı tarixi" dərsliyinin müəlliflərinə görə, "Monolit" binası meydanın ansamblında mühüm yer tutur [7]. Binanın əsas fasadı, sənətşünas Leonid Bretanitskinin fikrincə, Nizami meydanının memarlıq çərçivəsində yer tutur [1]. "Monolit" yaşayış binası, sənətşünas Rene Əfəndizadənin sözlərinə görə, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin binası ilə birlikdə Nizami adına meydanın yerinin təşkilində böyük rol oynayır. Binanın planlaşdırılması və kompozisiya həlli meydanın üzünə baxır və onun böyük bölmələri, Əfəndizadəyə görə binanın əhəmiyyətini və meydanın məkanının təşkilində vacib rolunu vurğulayır [2].

Monolitin memarlığında Brittanytsky, böyük köntöy daşlardan dekorativ hörgü ilə işlənən alt təbəqənin kobud ağırlığını vurğulayır. Binanın künclərində inkişaf etmiş bir korniş və köntöy materialların şaquli zolaqları ilə birlikdə bu səviyyə, binaya xas olan kiçik miqyaslı neoklasik memarlıq formaları olan Bretaniyə görə yola çıxır. Nizami meydanına baxan binanın əsas fasadı həyətə aparan tağlı keçidlərlə bəzədilib, yuxarıda XII əsr şairi Nizami Gəncəvinin 1949-cu ildə quraşdırılmış abidəsinin arxa planı kimi xidmət edən kiçik dekorativ portikalar var [1].

Memar Qənif Alekserovun dediyinə görə, Bakıdakı "Monolit" yaşayış binası müharibədən əvvəlki dövrün ən böyük binalarından biridir. Ələsgərova görə, bu binada memarlıq formaları üçün heç bir milli xüsusiyyət yoxdur, lakin buna baxmayaraq, memar, Ələsgərova görə, təbii və iqlim şəraitini düzgün nəzərə alaraq, öz işinə mərkəzi çoxpilləli lojiyada rast gəlinən özünəməxsusluğu və ifadəliliyini verməyi bacardı [8].

Bəstəkar SSRİ xalq artisti Üzeir Hacıbəyov, şairə Mirvarid Dilbazi, SSRİ xalq artisti Mərziə Davudova, filosof Heydər Hüseynov, 50–60-cı illərdə respublika Nazirlər Soveti sədrinin keçmiş müavini Okumya Sultanova, Azərbaycan İdman Komitəsinin sədri Bağır Bağırov, oğlu kinorejissor, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı Fikrət Bağırov, opera teatrının solisti İdris Ağalarov, prezident yanında xüsusi idarənin rəhbəri, polkovnik Şəmsi Rəhimov və bir çox məşhur şəxsiyyətlər. Əhməd Cavad küçəsi ilə üzbəüz olan "Monolit"in sağ binasında əsasən Bakı hərbi qarnizonunun generalları yaşayırdılar [5], arasında Hüseyn Rəsulbekov, Akim Abbasov da vardı. Bu gün evin divarında evin bəzi məşhur sakinlərinin xatirəsinə xatirə lövhələri var.

• Алексеров Г. А. Архитектура Советского Азербайджана // Архитектура республик Закавказья. — М.: Государственное издательство архитектуры и градостроительства, 1951.
• Бретаницкий Л. С. Баку: архитектурно-художественные памятники / Под ред. Н. В. Семенниковой. — М.: Искусство, 1970. — 245 с.
• Эфендизаде Р. М. Архитектура Советского Азербайджана. — М.: Стройиздат, 1986. — 316 с.