Monteneqro Knyazlığı

Monteneqro Knyazlığı (serb. Књажевина Црна Гора / Knjaževina Crna Gora) — Monteneqro kralı olmuş knyaz Nikola tərəfindən səltənət elan edildiyi 13 mart 1852 - 28 avqust 1910-cu il arasında Balkan yarımadasında mövcud olan dövlət.

qismən tanınan (1878) müstəqil knyazlıq
Monteneqro Knyazlığı
serb. Књажевина Црна Гора / Knjaževina Crna Gora
Bayraq Gerb[d]
←   → 1852 — 1910
Paytaxt	Çetinye
Ən böyük şəhər	Podqoritsa, Çetinye, Kotor, Nikşiç
Dilləri	Monteneqro dili
Rəsmi dilləri	Monteneqro dili
Dövlət dini	Dünyəvi dövlət
Valyuta	Avstriya-Macarıstan kronu
Ərazisi	5,475 km² (1852) 9,475 km² (1878)
Əhalisi	317,856 (1909)
İdarəetmə forması	mütləq monarxiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Knyazlığın paytaxtı Çetinye şəhəri olur. Dövlətin pul vahidi, 1909-cu ildə dövriyyəyə buraxılan Monteneqro perperi olmuşdur. Knyazlığın ərazisi müasir Monteneqronun mərkəzi hissəsində yerləşirdi.

Knyazlıq Danilo (II Vladıka Danilo kimi də tanınır) lord (yepiskop) olaraq istefa etmək və evlənmək qərarına gəldikdə 13 mart 1852-ci ildə meydana gəlir^[1]. Beləliklə Monteneqro teokratik bir dövlətdən dünyəvi dövlətə çevrilir. Osmanlı imperiyası Monteneqroda yeni bir idarəetmə formasının elan edilməsinin elehinə idi. Buna görə də Danilonun hakimiyyətə gəlməsi ilə dövlət Hersoqovalılara türklərə qarşı azadlıq mübarizəsində dəstək olmağa başlayır. 1 may 1858-ci ildə Monteneqro və Osmanlı arasında Qraxov döyüşü baş verir. Şahzadə Danilonun böyük qardaşı, 7500 nəfərlik bir orduya rəhbərlik edən, müxtəlif hesablamalara görə ordusu 7000 ilə 13.000 arasında dəyişən osmanlılara qarşı əhəmiyyətli bir döyüşü qazanır. Türk qoşunlarına qarşı döyüşdəki qələbə Monteneqroya 1862 və 1875-1878-ci illərdə müstəqillik uğrunda həlledici döyüşlərdə əlverişli olan əhəmiyyətli bir arsenal əldə etməsinə imkan verir.

Bu qələbə həm də böyük diplomatik əhəmiyyətə malik olur. Monteneqro silahlarının izzəti qısa müddətdə digər Cənubi slavyan xalqlarının, xüsusən Avstriya-Macarıstanın tərkibində olan Voyavodina serblərinin mahnı və ədəbiyyatında əbədiləşdirildi. Qraxov yaxınlığındakı qələbə Böyük Gücləri Monteneqro (uzun illər müstəqil olan) və Osmanlı İmperiyası arasındakı sərhədləri rəsmi şəkildə bölməyə məcbur etdi. Monteneqro ərazisini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə müvəffəq oldu. 1852-ci ilin dekabrında Türk ordusu Monteneqronun içərisini işğal etdi. Avstriya və Rusiyanın diplomatik müdaxiləsi müharibənin sona çatmasına səbəb olur. Bu döyüşdən sonra 1859-cu ilin aprelində Fransa və Rusiyanın iştirakı ilə Monteneqro ilə Osmanlı arasında sərhəd qurulur. Nikşis şupası da daxil olmaqla bəzi Albaniya və Herseqoviniya torpaqları Monteneqroya verilir. Danilo 13 avqust 1860-cı ildə öldürülür.

Knyaz Danilonun qətlindən sonra qardaşı oğlu olan I Nikolay Monteneqronun növbəti hökmdarı olur. 1861-ci ildə ölkədə ağır aclıq başlayır. Dənizə çıxışın olmaması və iqtisadi gerilik, Avstriya bazarından iqtisadi asılılığı gücləndirir. 1862-ci ildə Türklərin Monteneqroya hücum etməsi ilə Herseqovina qiyamını dəstəklənir. Monteneqro Fransa və Rusiyanın diplomatik müdaxiləsi ilə tam məğlubiyyətdən xilas olur. Barışıq sazişi nəticəsində istehkamlar sökülür və Osmanlı qoşunları Monteneqroda yerləşdirilir (1866-cı ilin sonlarında Rusiyanın təzyiqi ilə geri çıxardılır)^[2]. Danilanın öldürülməsindən sonra Nikola yeni şahzadə olur. Onun fikrincə, sülaləsi Serbiya torpaqlarını birləşdirmək missiyasını yerinə yetirməli idi.

15 avqust 1910-cu ildə Nikola Monteneqro krallığını elan edir. Müharibədən əvvəlki illərdə Nikola Rusiya ilə Avstriya-Macarıstan arasında manevr edərək onlardan dotasiya alır. 1910-cu ildə Nikolayın Rusiyaya səfərindən sonra Rusiya hökuməti Monteneqronun illik subsidiyasını iki dəfə artırır. I Nikola Montenqronun ilk və yeganə kralı olur.

1882-ci ildə Monteneqro Knyazlığında 160.000 (digər mənbələrə görə 230.000) nəfər yaşayırdı.

1900-cü ildə xarici mənbələrə görə knyazlığın əhalisi 311.564 nəfər olmuşdur.

• Əhalinin dini inanclara görə bölgüsü:
  • 293,527 pravoslav (94,21%),
  • 12 493 müsəlman (4,01%),
  • 5544 katolik (1,78%).
• Əhalinin savadlılıq göstəricisi:
• 77% savadsızdır
• 71 528 (23%) savadlıdır.

Monteneqro əhalisinin əksəriyyəti serblər idi. Böyük milli icmalar arasında 5000 alban və 800 qaraçı yaşayırdı.

XX əsrin əvvəllərində siyasi fərqlər zirvəyə çatmağa başladı. Ölkə regional olaraq genişləndi və demək olar ki, əlli ilə yaxın müddətdə dinc bir şəkildə yaşayıdı, Osmanlı əllərinə keçdiyindən bəri hardasa həmişə müharibədə olan ölkə üçün mümkünsüz hesab edilirdi. Hakim Şahzadə I Nikolay, bütün Balkan sülalələrinin ən uzun hökmranlıq edən şəxsi idi və bir çoxları tərəfindən ən təcrübəli diplomat və siyasətçi kimi təsbit edildi. Digər tərəfdən, hökmranlıqlarını mütləq və avtokratik hesab edən, əsasən xaricdə təhsil almış, qane etməyən gənc əhali artmaqda idi. Müəyyən siyasi partiyalardan dəstək almaq üçün Belqradda toplandılar. Hökumət idarəsinin yenidən qurulmasını, konstitusiyanı və parlamentin başlamasını tələb etdilər. Hökumət idarəsinin yenidən qurulmasını, konstitusiyanı və parlamentin başlamasını tələb etdilər. Müxalifətin tələbləri bir sıra keçmiş hərbi liderlər və müxtəlif qurum nümayəndələri tərəfindən dəstəkləndikcə böyüdü. Bu zadəganlıqların ibtidai formaları əslində qədim və mühafizəkar idi, lakin şahzadələrə qarşı öz şəxsi düşmənçiliyi və ya öz siyasi ambisiyaları üzündən ölkənin modernləşməsini tələb edən kütlənin yanında yer aldı. Uzun müddətdir ki, şahzadə və onun ətrafındakı insanlar, vaxtın uyğun olmadığını və Monteneqro cəmiyyətinin hələ konstitusiya monarxiyasının əhəmiyyətini başa düşəcək qədər inkişaf etmədiyini iddia edirlər. Üstəlik, parlamentarizm və siyasi partiyaların tətbiqinin quranlar arasındakı köhnə düşmənçiliyi açıb, çətin birliyi sabitsizləşdirəcəyini müdafiə etdi. Bu zamana qədər qonşu Serbiya artıq beş konstitusiyanı dəyişdirmiş və müxtəlif siyasi partiyalar və qruplar arasında əlli ill davam edən siyasi mübarizə aparmış və 1903-cü ildə Serbiyada "May çevrilişi" nə yol açmışdı. Nəhayət, Monteneqronun beynəlxalq siyasətdəki suverenliyinin böyük qoruyucusu və daxili təşkilatı Monteneqro tərəfindən kopyalanan model Rusiya İmperiyasıı hələ bir konstitusiya sahib deyildi. Bununla birlikdə, 1905-ci il inqilabından sonra hətta Rusiya bəzi dəyişikliklərdən keçmək məcburiyyətində qaldı, belecə Monteneqronun ilk konstitusiya qısa davam edən Osmanlı İmperiyası ilə birlikdə konstitusiyaya sahib olmayan yeganə ölkə olacaqdı. Nəhayət, ona qarşı aparılan kütləvi media kampaniyasından və həm yerli həm də beynəlxalq ictimai rəyin təzyiqlərindən sonra şahzadə sonda geri çəkilməyə qərar verdi və bu səbəbdən 31 oktyabr 1905-ci ildə konstitusiyanı elan edəcəyini açıq şəkildə bəyan etdi. Bəyannamədə ayrıca öz iradəsinin konstitusiyanı verdiyini və gətirəcəyi dəyişikliklərin əvvəlcə radikal olmayacağını, çünki mövcud qurumların ani dəyişikliklərdən qorunmasının lazimi olduğunu bildirdi. Bu, Belqraddakı tələbələrin yeni konstitusiyanın yalnız formal olacağını və şahzadəni geri çəkəcəyini söyləyərək niyyətlərini tənqid etdikləri "Monteneqro Gənclik Universitetinin Sözü" adlı bir mətn şəklində cavab verdi. Monteneqro modernləşmə və firavanlıq üzündən təbii olaraq heç bir şəkild güc vermək və ya öz əlləri ilə hər hansı bir şəkildə öz əlaqələrini bağlamaq istəmədiyi üçün konstitusiyanı yazma vəzifəsini Serbiyadan olan etibarlı dostu, mühafizəkar jurnalist Stevan Djurčić-ə verdi. Nəticədə, əsasən 1869-cu ildən bəri Serbiya konstitusiyasının bir nüsxəsi olan konstitusiya (yəni The Regency Konstitusiyası), şahzadənin özü tərəfindən edilən kiçik dəyişikliklərlə oldu. Dəyişikliklər az idi, lakin daxili şərtlər üçün lazımi düzəlişlər edildi. Monteneqro Knyazlığının Konstitusiyası I Nikolay tərəfindən 1905-ci ildə 19 dekabrda parlamentdəki nitqində tətbiq edildi. Parlament yeni konstitusiyaya alışa bilmədi və rəsmi qəbul edildikdən dərhal sonra ləğv edildi, buna görə parlament tərəfindən tətbiq olunmasına baxmayaraq, həqiqətən tətbiq olundu. Nikolay gününün konstitusiyası olaraq xatırlandı. Ümumilikdə 222 məqalədən və 15 fəsildən ibarətdir. 1905-ci il Konstitusiyasında dövlət quruluşu, idarəetmə növü, dövlət rəmzləri (qismən), dövlət idarəetməsinin səlahiyyətləri, dövlət adamlarının seçimi, hərbi xidmət, maliyyə mənbələri və insanların və vətəndaşların hüquqları təmin edilmişdi.

Monteneqro, konstitusiyalı irsi monarxiya kimi idarə olunmağa davam etdi. Qanunverici səlahiyyəti parlamentdə olduğu kimi şahzadə də yarıdan az səlahiyyətə sahib idi. Şahzadə silahlı qüvvələrin baş komandiri idi və xarici əlaqələrdə dövləti təmsil edir. Müharibə elan edər, sülh və ittifaqlar imzalayardı, ayrı mövzuda parlamenti məlumatlandırardı və dövlət məmurlarını təyin etmək hüququna malik idi. Müntəzəm və nizamsız iclaslarda parlament iclaslarını çağırır, iclasları nazirlər şurası tərəfindən şəxsən çıxışı və ya fərmanı ilə açır və bağlayır. Parlamenti iclaslarını ləğv etmək və təxirə salmaq haqqı var. Ləğv fərmanı bütün nazirlər tərəfindən qarşılanmalıdır. Hər bir yetkin kişi vətəndaşı, ödədiyi vergi miqdarından asılı olmayaraq, mühakimə olunmamış və heç bir istintaq altında olmayanlar deputat seçilmək hüququna malikdir. Monteneqroda daimi yaşayan 30 yaşdan yuxarı hər vətəndaş pasif səsvermə hüququna malikdir, tam mülki hüquqlara malikdir və minimum 15 kron vergi ödəyəcəkdir. Seçkilər birbaşa keçirildi və səsvermə üsulu konstitusiyaya zidd olmasa da, ümumiyyətlə açıq elan edildi. Millət vəkilləri dörd il müddətinə seçilirdi. Seçilən deputatlara əlavə olaraq, millət vəkilləri üçün 14 parlament yeri vardı.

Parlament qəbul edilmədən heç bir qanun qəbul edilə, ləğv edilə, dəyişdirilə və ya nəzərdən keçirilə bilməz. Bununla birlikdə, qanunu qəbul etmək və ya mövcudunu dəyişdirmək cəhdləri hökumətdən parlamentə və əksinə gələ bilər, lakin rəsmi qanunvericilik layihələri yalnız hökumət tərəfindən edilə bilər.

Şahzadə nazirləri vəzifəyə təyin edən və vəzifədən azad edən şəxsdir. Nazirlər Şurası ölkənin bürokratiyasının rəhbəri kimi dayanır və birbaşa şahzadəyə hesabat verir. Nazirlər rəsmi hərəkətlərinə görə parlament və ya şahzadə qarşısında məsuliyyət daşıyırlar. Nazirə xəyanət etmək, konstitusiyaya zidd hərəkət etmək, korrupsiya törətmək, dövlətin öz mənafelərinə xələl gətirmək və Nazirlər Məsuliyyəti Qanununu ilə nəzərdə tutulmuş hallarda hərəkətləri qanunsuz olduqda günahlandırıla bilərlər.

Şahzadə tərəfindən təyin olunmuş altı üzvdən ibarət olan Dövlət Şurası, ali inzibati məhkəmənin rolunu təmin edir, hökumətin qanuni təşəbbüslərini nəzərdən keçirir və müəyyən maliyyə məsələləri üzrə səlahiyyətə malikdir.

Bütün qüsurlarına və məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, 1905-ci ildə Monteneqro Konstitusiyası, Avropa cəmiyyətlərində müasir liberal meyllərin və kiçik Balkan ölkəsindəki insanların hüquq və azadlıqlarında mühüm rolu oldu.

1907-ci il siyahıyaalmada knyazlığın sakinlərinin sayı 282.000 nəfər olur. Əksəriyyətini serblər təşkil edir.

1909-cu ildə knyazlığın səlahiyyətləri rəsmi bir siyahıyaalma aparır. Sakinlərin milliyyəti doğma dilləri ilə müəyyən edildir. Ümumilikdə [[|ölkənin əhali 317 856 nəfər təşkil edir.

• Dil bölgüsü:
  • Serblər - təxminən 95%,
  • digərləri, əksəriyyəti albanlardır.
• Dinə bölgüsü:
  • Pravoslav - 94.38%
  • qalanları müsəlmanlardır.

Siyasi səbəblərə görə ümumi əhalinin sayı hədindən artıq şişirdilmişdi. Əslində Monteneqrodadə 220.000 insan yaşayırdı.

• Principality of Montenegro in 1859
• Xəritə
• Xəritə
• Xəritə