Oleandr çanaqlı yastıca
Oleandr çanaqlı yastıca (lat. Aspidiotus nerii Bche.) — Buğumayaqlılar tipinin Bərabərqanadlılar dəstəsinin Yastıcalar fəsiləsinə aid olan növ.
| Oleandr çanaqlı yastıca | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
|
Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: ???: Oleandr çanaqlı yastıca |
||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
|
||||||||||
| ||||||||||
Xarici quruluşu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Oleandr çanaqlı yastıcasının çanağı az və ya çox dərəcədə dəyirmidir, yastıdır, nazikdir. Cavan fərdlər də əksərən ağ rənglidir, yaşlılarda açıq qəhvəyi rənglidir, qıraqlar daha açıq rənglidir. Sürfə çanaqcığı sarıdır, çanağın mərkəzində yerləşir. Dişi fərdin çanaqdaxili bədəni açıq-sarı rənglidir. Bədən yumurtavaridir, qabıq zəif surətdə xitinləşmişdir. Erkəyin nimfal çanağı ovaldır, uzunsovdur, ağdır, sürfə çanaqcığı sarımtıl rənglidir.[2].[3]
Həyat tərzi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çanaqlı yastıca polifaqdır. Palma, plyuş, şümşad, zeytun, yukka, asparaqus, legistrum, akasiya, oleandr, adi dəfnə bitkilərinin müxtəlif orqanları üzərində yaşadığı müəyyənləşdirilmişdir. Lənkəran zonasında sitrus bitkiləri üzərində yayılmışdır. Zərərverici istixana şəratində yetişdirilən və dekorativ məqsədlə istifadə olunan bitkilərə də çox böyük zərər vurur, bitkilərin dekorativliyi itir, zəif inkişaf edir, yarpaqlar tez tökülür, bəzən bitkini də vaxtından əvvəl qurudur. Zeytun ağaclarının üzərində yaşayan oleandr çanaqlı yastıcası zeytun meyvələrinə yapışaraq şırımlar yaradır, meyvələr normal inkişaf etmir və vaxtından əvvəl tökülür.[4]. Çox böyük zərərvurma qabiliyyətinə baxmayaraq zərərverici çox zəif öyrənilmişdir. Azərbaycanda zərərvericini yalnız A.A.İmamquliyev Lənkəran zonasında tədqiq etmiş, onun biologiyasını öyrənmişdir. Zərərvericinin Xaçmaz və Abşeronda biologiyası öyrənilmişdir. Abşeronda zeytun ağacı üzərində 3 tam nəsil verir. Yalnız yetkin erkək fərdlər istisna olmaqla bu çanaqlı yastıcanın bütün inkişaf mərhələsindəki fərdləri zərər vurur.
Cavan, yetkin dişi fərdlər, I və II yaşlı sürfələr qışlayır. Zeytun bitkisi üzərində çanaqlı yastıcanın oyanması mart-apreldə başlayır. Aprelin II-III ongünlüyündə erkək fərdlərin uçuşu baş verir. Dişi fərdlərlə mayalandıqdan sonra erkək fərdlər məhv olur. Bu fərdlər ağız aparatına malik deyildir. 1-2 gün yaşadıqdan sonra məhv olurlar. Qanadlı fərdlərdir. Qanadlar çox yaxşı inkişaf etmişdir, kopulyativ aparat çox uzundur, yaxşı görünür. Təxminən 12-15 gündən sonra ilk yumurta qoyan dişilər yaranır. Oleandr çanaqlı yastıcasının yumurtalarının embrional inkişafı çox azdır, 2-3 gündür. Mayın əvvəllərində və II ongünlüyündə sürfələr yaranır. Kütləvi sürfə doğumu mayın II və III dekadasında baş verir. Sürfələr aktiv hərəkət edir, ətraflara, bığcığa malik olur. Çox qısa müddətli aktiv hərəkətdən sonra çanaqlı yastıcanın “avara sürfələri” bitkinin cavan zoğlarına, yarpaqlarına yapışır, ilkin ağımtıl çanaqla örtülür. Çanaq sürfələrin ifraz etdiyi mum saplardan yaranır.
İyunun II dekadasında I yaşlı sürfələr II yaşlı sürfələrə çevrilir. Erkək, dişi fərdlər bir-birindən fərqlənir. Erkək fərdlərin çanağı uzunsov, ağımtıl, dişi fərdlərin çanağı isə dəyirmi qismən tünd rəngli olur. Çanaq daxili bədən də bir-birindən fərqlənir. Erkəklərin bədəni uzunsov olub, qırmızı ləkələrlə örtülü olur. Dişi fərdlər dəyirmi sarımtıl bədənə malik olur. İyunun II-III dekadasında erkəklərin uçuşu baş verir. İyulun I və II dekadasında II nəslin yumurta qoyan dişiləri yaranır. Oleandr çanaqlı yastıcasının I yaz nəslinin tam inkişafı üçün 55-60 gün tələb olunur.
İyulun I və II dekadasında sürfələr yaranır. Temperatur göstəriciləri yaza nisbətən yüksək olduğu üçün çanaqlı yastıcanın II nəslinin tam inkişafı 50-55 günə tamamlanır. İyulun III, avqustun I ongünlüyündə I yaşlı sürfələr II yaşlı sürfələrə çevrilir. Erkəklərin uçuşu təxminən avqustun II və III dekadasında baş verir. III nəslin yumurta qoyan dişiləri sentyabrın II və III ongünlüyündə yaranır.[5]
Oktyabrın I və II ongünlüyündə I yaşlı fərdələrin II yaşlı fərdlərə çevrilməsi baş verir. Oktyabrın sonunda, noyabrın əvvəllərində II yaşlı sürfələr cavan dişilərə çevrilir. Himfal çanağın altında I yaşlı erkəklər II yaşlı erkəklərə çevrilir. Xaçmaz rayonunda oleandr bitkisi üzərində çanaqlı yastıcanın biologiyası öyrənilmişdir. Bu rayonda oleandr çanaqlı yastıcası oleandr bitkisi üzərində 3 nəsil verir. Cavan, yetkin dişilər, I və II yaşlı sürfələr qışlayır.[2]
Yayılması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tropik mənşəlidir, hal-hazırda isə dünyanın hər yerində yayılmışdır. Keçmiş SSRİ məkanında, Qafqazda yayılmışdır. İstixana şəraitində isə demək olar ki, hər yerdə yayılmışdır. Müxtəlif istixana və otaq bitkilərinin olduqca ciddi zərərvericisidir. Orta Asiyada, Azərbaycanda, Qafqazın Qara dəniz sahillərində, Krım vilayətinin cənubunda istixanalarda geniş yayılaraq, bəzək bitkilərinə böyük zərər vurur.[6]
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Mustafayeva G.Ə. Azərbaycanın çanaqlı yastıcalarının (Homoptera, Diaspididae) növ tərkibi, yayılması və zərər vurduqları bitkilər. Azərbaycan Zooloqlar Cəmiyyətinin əsərləri, Bakı, 2013, səh.65-77.
- Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004
- Azərbaycan Zooloqlar Cəmiyyətinin əsərləri, Bakı, 2013, səh.65-77.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
- ↑ 1 2 Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004
- ↑ "Bənövşəyi çanaqlı yastıca". 2021-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-18.
- ↑ "Mustafayeva G.Ə. Fauna of scales" (PDF). 2016-01-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-05-18.
- ↑ Mustafayeva G.Ə. Azərbaycanın çanaqlı yastıcalarının (Homoptera, Diaspididae) növ tərkibi, yayılması və zərər vurduqları bitkilər. Azərbaycan Zooloqlar Cəmiyyətinin əsərləri, Bakı, 2013, səh.65-77.
- ↑ Azərbaycan Zooloqlar Cəmiyyətinin əsərləri, Bakı, 2013, səh.65-77.