Orta Asiya
 | Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Mərkəzi Asiya və ya Orta Asiya[1] — Asiyanın cənub-qərbdə Xəzər dənizinə, şimal-qərbdə Şərqi Avropaya, şərqdə Çinə və Monqolustana, cənubda Əfqanıstan və İrana, şimalda Rusiyaya qədər uzanan altregionu. Buraya keçmiş sovet respublikaları olan Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan daxildir.
| Mərkəzi Asiya | |
|---|---|
| 45°18′ şm. e. 63°54′ ş. u. | |
| Ölkə | |
|
| |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
1924–1925-ci illərə qədər "Türküstan" adlanırdı.[2] Mərkəzi Asiya tarixən İpək yolu ticarət yolları ilə sıx bağlı olmuşdur.[3] Avropa ilə Uzaq Şərq arasında insanların, məhsulların və ideyaların daşınması üçün kəsişmə rolunu oynamışdır.[4][5][6] Mərkəzi Asiyanın əksər ölkələri hələ də dünya iqtisadiyyatının bir hissəsidir.[7]
Coğrafiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu regiona daxil olan ölkələr qərbdə Xəzər dənizi sahilindən başlamış şərqdə Çinin Böyük Xinqan dağlarınadək yerləşir. Bu yeganə regiondur ki, heç bir ölkəsinin okeana bilavasitə çıxış yolu yoxdur. Transsibir magistralına və Xəzər-Volqa su yoluna çıxışı olan şimal-qərb hissəsinin iqtisadi-coğrafi mövqeyi daha əlverişlidir. Bu yollar regionu Qafqaz və Avropa ölkələri ilə birləşdirir. Bakı şəhəri ilə Mərkəzi Asiyanın Türkmənbaşı və digər şəhərləri arasında gəmi-bərə körpüsünün salınması regionun Qafqaz ilə iqtisadi əlaqələrinin daha da yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. Son illər Çin, İran və Əfqanıstanla dövlət sərhədlərinin sadələşdirilməsi xarici nəqliyyat əlaqələrinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Regiondan keçən qədim İpək yolu bərpa olunur. Mərkəzi Asiya ölkələrinin coğrafi mövqeyinin, təbii şəraitinin, tarixi inkişaf yolunun, mədəniyyət, dil və din xüsusiyyətlərinin oxşarlığı onların iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsinə və dərinləşməsinə, bir sıra siyasi və iqtisadi təşkilatların yaranmasına müsbət təsir göstərir.
Mərkəzi Asiyada yüksək Pamir, Tyanşan və Altay, Kunlun dağ sistemləri ilə Turan və Xəzərsahili ovalıqlarının düzənlik ərazilərinin qonşuluqda yerləşməsi regionun landşaftının olduqca rəngarəngliyinə səbəb olmuşdur. Düzənliklər iri səhralarla (Qobi, Qaraqum, Qızılqum) əhatə olunmuşdur. Şimal hissəsində çöl əraziləri üstünlük təşkil edir. Regionun okeanlardan uzaqda yerləşməsi onun iqlimini olduqca kontinentallaşdırır. Yayı isti və quraq, qışı soyuq və az qarlıdır. Mərkəzi Asiyada meşə azdır. Yalnız iki böyük çayı var (Sırdərya və Amudərya). Suvarma məqsədilə sularından həddindən artıq istifadə olunan (xüsusilə Qaraqum kanalı vasitəsilə) bu çayların suyu 1976-cı ildən başlayaraq demək olar ki, Aral gölünə çatmır. Nəticədə göl quruyur və quruyan hissələrdə baş verən qum tufanları ətraf ərazilərə və əhalinin sağlamlığına böyük ziyan vurur.
Hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması ilə yanaşı (1977–2000-ci illər ərzində Xəzərin səviyyəsi 2 metr qalxaraq sahil əraziləri basmış, dəniz ətrafı təsərrüfata böyük ziyan vurmuşdur), Aral gölünün qurumasının qarşısının alınması regionun mühüm ekoloji problemlərindəndir. Mərkəzi Asiyanın təbii xüsusiyyətlərindən biri ərazinin yarıdan çoxunun seysmik qurşaqda yerləşməsidir. Burada tez-tez baş verən daşqınlar və sellər, əsasən əhalinin yanlış təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsidir. Ərazinin dağlıq relyefi ilə əlaqədar regionun çayları (xüsusilə Ural, İrtış, Vaxş) olduqca böyük hidroenerji resurslarına (xüsusilə dağlıq relyef olan Tacikistan və Qırğızıstan) malikdir.
Əhalisi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mərkəzi Asiyada əhalinin milli tərkibi müxtəlifdir. Burada türk dili qrupuna aid olan özbəklər, qazaxlar, türkmənlər, qırğızlar, qaraqalpaqlar, fars dil qrupuna aid olan taciklər, həm də monqollar yaşayır. XIX əsrin axırlarında Mərkəzi Asiya ölkələrinin (Monqolustan istisna olmaqla) Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra regiona ruslar və ukraynalılar axışaraq gəliblər. Mərkəzi Asiya ölkələri müstəqillik qazandıqdan sonra yerli olmayan əhalinin bir hissəsi (xüsusilə ruslar) öz vətənlərinə qayıdırlar. Vaxtilə bura sürgün olunmuş xalqlardan almanlar Almaniyaya köçürlər. Mərkəzi Asiyaya sürgün olunmuş xaqlar arasında azərbaycanlılar da var. Azərbaycanlılar əsasən Qazaxıstanın Taldi-Kurqan və Cambul vilayətlərində, Daşkənddə və regionun digər bölgələrində yığcam halda yaşayırlar.
Mərkəzi Asiyada əhalinin təbii artımı çox yüksəkdir. Təbii artıma görə ölkələr arasında dərin fərqlər var. Ən yüksək təbii artım Tacikistanda və Monqolustanda (ildə 3%), ən az isə Qazaxıstandadır (ildə 0,5%). Regionun əhalisi olduqca qeyri-bərabər paylanmışdır. Dağətəklərində, dağarası vadilərdə və vahələrdə xüsusilə Özbəkistanın Əndican, Fərqanə, Daşkənd vilayətlərində (əhalinin orta sıxlığı 1 km²-də 400 nəfər), Qazaxıstanın cənubunda əhali daha sıx, Monqolustan, Türkmənistan və Qazaxıstanın səhralarında, Tacikistan və Qırğızıstanın yüksək dağlıq ərazilərində isə seyrək məskunlaşmışdır. Əhalinin yarıdan çoxu şəhərlərdə yaşayır. Ən iri milyonçu şəhərləri Daşkənd və Almatıdır.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Александров Иван Гаврилович // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 225.
- ↑ Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik M.J.MANAFOVA, N.T.ƏFƏNDİYEVA və S.A.ŞAHHÜSEYNOVANIN ümumi redaktəsilə. Bakı: Sabah nəşriyyatı (2008), 2010, 876 səh.[ölü keçid]
- ↑ "Steppe Nomads and Central Asia - All Empires". www.allempires.com. 29 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Silkroad Foundation, Adela C.Y. Lee. "Travelers on the Silk Road". 25 May 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 November 2014.
- ↑ Ta'lim Primary 6 Parent and Teacher Guide (p. 72) – Islamic Publications Limited for the Institute of Ismaili Studies London
- ↑ Phillips, Andrew; James, Paul. "National Identity between Tradition and Reflexive Modernisation: The Contradictions of Central Asia". National Identities. 3 (1). 2013: 23–35. doi:10.1080/14608940020028475. 7 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 December 2017.
In Central Asia the collision of modernity and tradition led all but the most deracinated of the intellectuals-clerics to seek salvation in reconstituted variants of traditional identities rather than succumb to the modern European idea of nationalism. The inability of the elites to form a united front, as demonstrated in the numerous declarations of autonomy by different authorities during the Russian civil war, paved the way, in the early 1920s for the Soviet re-conquest of the Central Asia in the early 1920s.
- ↑ Frankopan, Peter. The Silk Roads: A New History of the World (First Vintage Books). New York: Vintage Books. March 2017. xv–xvi. ISBN 978-1-101-94633-6.
