Omolon çayı
Omolon çayı (saxa Омолоон) — Rusiyanın Uzaq Şərq regionunun şimalından axan çay. Kolıma çayının sağ və ən iri qoludur[1]. Saxa, Çukotka muxtar dairəsi və Maqadan vilayəti (Rusiya) ərazisindən axan çay. Çayın uzunluğu 1114 km təşkil edir. Çay hövzəsinin ümumi sahəsi 113 000 km²-dir. Çayın adı Yukagirlərin Omol ("yaxşı") qəbiləsinin adı və on ("çay") sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Yəni "Omol qəbiləsinin çayı" mənasını verir.
| Omolon çayı | |
|---|---|
| saxa Омолоон | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 988 m |
| Mənsəbi | Kolıma çayı |
| Uzunluğu | 1114 km |
| Hövzəsinin sahəsi | 113000 km² |
|
Omolon çayı Yakutiyanın fiziki xəritəsində:
 68°42′29″ şm. e. 158°41′50″ ş. u. |
|
| DSR[ru] | 19010200112119000047988 |
Hidroqrafiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Başlanğıcını Otaykaçan silsiləsinin yamaclarından götürür və Kolyma silsiləsi arasındakı vadidə axır. Çay qar və yağış ilə qidalanır. Orta su axını təxminən 680 m³/s.
Çayın orta axarlarda eni 500 metrdir. Bu hissədə orta sürəti 7–9 m/s-dir. Aşağı axınlarında isə 3–5 m/s-dir[2]. Allüvial çöküntülərin boş qalınlığı sayəsində çayın böyük bir hissəsi su altına axır ki, bu da güclü yataq taliklərinin yaranmasına səbəb olur. Nəticədə daşqın düzən ərazilərdəki perforasiya, münbit qatdakı torpaq prosesinə və bitki həyatına zəif təsir göstərir.
Yataq boyu 3 səviyyəli allüvial terras mövcuddur: aşağı sel düzənliyi - hər il su altında qalır, orta düzənlik - hər 3-5 ildən bir daşqın müşahidə olunur, yüksək sel düzənliyi - hər 7-10 ildən bir daşqın zamanı su altında qalır.
Omolonun və onun qollarının yuxarı axınlarında, ərazisi 2.8 ilə 3.7 km² arasında dəyişən 20 buzlanma ərazisi vardır.
Hidrologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Omolon oktyabr ayının son on günlüyündə dondur və aprel ayının ortalarında dondan açılır. Mayın 20-dən 25-dək bahar seli baş verir. Payız-yay seli avqustun ikinci yarısında müşahidə olunur.
Qışda Omolon suyu şəffaf olur. Buzla örtülü olduğu zaman ağarmış bir rəngə malikdir, yazın sonunda isə rəngi tündləşir. Sahil göllərində suyun rəngi sarımtıl və ya tünddür[3]
İqlimi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çay boyunca iqlim kəskin kontinental, subarktikdir. Burada Sibir antiklonu sayəsində çox soyuq qışlar və nisbətən isti yaylar müşahidə olunur. Orta illik havanın temperaturu −12.8 °C, mütləq minimum −61 °C, mütləq maksimum +34 °C-dir. İllik yağıntının miqdarı 240 mm-dir. YAĞINTININ Əksər hissəsi yağış və çiski formasında düşür.
Gəmiçilik
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çay ağzından 595 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır. İyun ayının ortalarında hər bir naviqasiya, yüklənmiş barjların bir karvanını Zıryankidən Omolon kəndinə və əksinə hərəkət edə bilir.
Təbiətin qorunması
[redaktə | mənbəni redaktə et]- 1980-ci ildən etibarən çayın orta axarında Omolon Təbiət yasaqlığı fəaliyyət göstərir.
- 1994-cü ildə çayın sağ sahilində «Losinı»yasaqlığı təşkil edildi və gələcəkdə onun əsasında milli təbiət parkının təşkili planlaşdırılır[4].
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]25 iyun (7 iyul) 1892-ci ildə araşdırmaçı İvan Çerski Omolon çayının ağzında ekspedisiya zaman vəfat edir elə buradaca dəfn olunur.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 2. Анкилоз — Банка. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.
- ↑ "Омолон-Анюйское междуречье". Водно-болотные угодия России. Wetlands International. 2016-05-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-24.
- ↑ "Среднее течение реки Омолон". Водно-болотные угодия России. Wetlands International. 2011. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-24.
- ↑ "Мы живем у хорошей реки". www.ks87.ru (rus). 2019-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-05. — «Крайний Север», 10.08.2010