Onlar da insan idi (roman)

Onlar da insan idi — Krım tatarı olan məşhur roman yazıçısı Çingiz Dağçının yazdığı romandır. Roman türk adət və ənənələrini, irqi, dili, dini, insan sevgisindən bəhs edir.^[1]

Onlar da insan idi
Müəllif	Çingiz Dağçı
Janr	Roman
Mövzu	Krımdakı ruslaşdırma və yerli əhaliyə edilən zülm
Orijinalın dili	Türkcə
Ölkə	Türkiyə
Orijinalın nəşr ili	Türkcə
Səhifə	312
Sonrakı	O Torpaqlar Bizimdir

Roman türk adət və ənənələrini, irqi, dili, dini, insan sevgisindən bəhs edir. Bir millətin necə başqa bir millətin boyunduruğuna girərək, məcburən ruslaşdırılması və zülmlərə məruz qalması ana fikir olaraq xülasələndirilə bilər. Çünki onlara görə, bir rusun kənddə olması uğursuzluqdur. İvan etdikləri yaxşılığa baxmayaraq, türk kimliklərinə görə içdən-içə kin bəsləməkdədir. Sonda yeməyini yediyi evin qızına təcavüz etməyə çalışır və əsl üzünü göstərir.^[2] Əsərin sonluğu belədir:

Bəli, onlar da insandır! Pavlenkolar, İvanlar, Kostyürklər, Vasil Miditroviçlər, Stepanlar, bəlkə bunu gülünc görəcəklər, amma necə görürlərsə görsünlər, mən əsərimi təkrar sakit dua ilə bitirmək istəyirəm. Romanımı qapadırkən: "Tanrım!" deyirəm. "Onlar da insan!" Mərhəmət et onlara! Özləri kimi başqalarının da insan olduqlarına inandır onları!" Başqaları, o heyvan kimi sürülüb götürülənlər...Onlar da insan idi."[3]

Bir gün iki nəfər Bəkirin evinə rast gəlir; biri qoca və saqqallı, digəri cavandır. Kişilər Bəkirin ayağına yaxınlaşıb yalvarmağa başlayırlar. Rus olduqlarını və çörək pulu üçün iş axtardıqlarını deyirlər. Bəkir acır və kömək üçün kişiləri işə götürür. Yaşlı Karl Marksa bənzədiyi üçün Bəkir ona qalmağı söyləyir. Gəncin adı fil sümüyüdür. İvan çox danışmır. Ruslar kəndə gəldikdən bəri bir çox fəlakətlər baş verdi. Macik xəstələnir, iki balqabaq sürgüsü quruyur, dövlət onların sahələrini keçməyə qərar verir və yaxınları pisləşirlər. İndi Esma'nın canını qurub yanmağa qərar verdilər, amma imtina etdilər və imtina etdilər. Bu ruslar ucbatından sürgün olunur, alçaldılırlar. Bəkir insan yerinə mala və ivan qoyur, lakin komalizm üçün pul vermir. Evimizi Məqsədləri və Maddi Vəziyyəti Həqiqətən Bilmədiyimiz İnsanlara Açmamalıyıq. İnsanlar ikiüzlü və nankordurlar. Bilinməyən və gözlənilməz şeylər üzündən başımıza fəlakətlər gəlir. Remi Bəkir ilə Ayşenin görüşü! Ancaq bu, Ayşenin ən çox kədərləndiyi də idi.Rusların kəndə gəlməsi bütün fəlakətlərin səbəbkarıdır. Macik'in Xəstəliyi ilə Seydin Həqiqətən Bəkirə təəssüf etdiyini başa düşə bilərik.

• Çingiz Dağçı
• Qorxunc illər
• O torpaqlar bizim idi