Orfizm

Orfizm (yun. Ορφικά) — təxminən miladdan öncə VII – VI yüzilliklərdə Yunanıstanda yaranmış din.

Orfizmdə kifayət qədər fəlsəfi görüşlər də olmuşdur. Orfizmin adı mifik igid, musiqiçi və incəsənətin rəmzi olan Orfeus’la (yun. Ὀρφεύς) bağlıdır. Əfsanələrə görə o, çay tanrısı Oyaqros (yun. Οἴαγρος) və Kalliope (yun. Καλλιόπη) adlı muzanın (yun. μοῦσα) oğlu idi. Olimpus dağının yanında bir qəsəbədə yaşayırdı. Sonra Misirə səfər etmiş, bir müddət orada yaşamış və kahinlərdən elm öyrənmişdir.

Orfeus bir neçə döyüşlərdə iştirak etmiş və igidlik göstərmişdir. O tanrı Dionisusa deyil, günəş tanrısı Apollona tapınmışdır. Apollon da onu sevmiş, ona qızıl lira bağışlamışdır. Onun vasitəsilə heyvanları əhliləşdirmək, qayaları tərpətmək kimi möcüzələr göstərmək olurdu. Beləliklə, Orfeus ən mükəmməl musiqiçi və incəsənət adamı olmuşdur.

Orfeus Evridike (yun. Εὐρυδίκη) adlı bir meşə nimfi (yun. νύμφαι) ilə evlənmişdir. Ancaq, az sonra Evridike ölmüşdür. Onu sevən Orfeus onunla yenidən birləşmək üçün yeraltı məkana düşmüş və tanrılarla anlaşaraq az qala Evridikeni oradan çıxarda bilmişdir. Ancaq son anda Evridike tanrıların qoyduğu şərti pozmuş və yeraltı məkandan çıxa bilməmişdir. Bundan sonra Orfeus həyatının sonuna qədər ona sadiq qalmış və ölümündən sonra Evridike ilə yeraltı məkanda birləşmişdir. Orfeusun ölümü haqqında çoxlu əfsanələr vardır. Bu rəvayətlərdən birinə görə, onu tanrı Dionisusun sevgililəri olan mainadalar (yun. μαινάδες) onların sevgisini rədd etdiklərinə görə parçalamışdırlar.^[1]

Orfizm dini cərəyan kimi miladdan öncə VI yüzillikdə yaranmışdır. Bu dinin yazılı ədəbiyyatı da olmuşdur. Məlumdur ki, orfizm yunanların ənənəvi dini baxışlarından fərqlənirdi, onlarla rəqabət aparırdı. Bu dinin təlimində ilk fəlsəfi fikirlər də olmuşdur. Bu da orfiklərin dünyanın yaranması haqqında təsəvvürlərində özünü göstərmişdir.

Orfizmin kosmologiyasına görə öncə əbədi zaman olan Xronos (yun. Χρόνος) var idi. Ondan qarışıqlıq (yun. χάος) və efir yaranmışdır. Sonra Xronos onlardan özündə dünyanı əhatə edən yumurta yaratmışdır. Bu yumurtadan işıq və sevgi tanrısı olan hermafrodit Fanes (yun. Φάνης) çıxmış və o, tanrıları və bütün canlıları doğmuşdur.^[2]

Tanrılardan biri Dionisus olmuşdur. Titanlar (yun. τιτᾶνες) onu parçalayıb yemişdirlər. Ona görə də, baş tanrı Zeus onları ildırımla yandırmışdır. Titanların külündən isə insanlar yaranmışdır. Ona görə də onların ikili təbiəti vardır. Biri insanların şər olan titanik, digəri isə xeyir olan dionisik təbiəti mövcuddur. Ona görə də insan həyatının məqsədi titanik təbiətə qalib gələrək dionisik həyat yaşamaqdır.^[2]

Bu baxımdan da orfiklərin dini ayinləri olmuşdur. Onlar bədənin təmizliyinə riayət etmiş, ət və paxla yeməmiş, çoxlu dualar oxumuşdurlar. Onların inancına görə insan titanların Dionisusa qarşı etdiyi cinayətin daşıyıcısıdır və buna görə də günahkardır^[3]. Ancaq, orfik həyat tərzi insanı dünya həyatının əzablarından qurtara, ruhuna isə azadlıq verə bilər. Xristianlıqda da hər bir insan Adəmin ilk günahına görə günahkardır. Bu günahdan insanı yalnız İsaya iman qurtarır. Bu inancla orfizmin bənzərliyi vardır.

Orfizmə görə əsl həyat ölümdən sonra başlanır. Orada ölənlərin ruhu həyatda etdiyi əməllərə görə cavab verir. Orfiklər ruhların bir bədəndən digərinə köçməsinə də inanırdılar. Sonralar orfizm Roma imperiyasında dirçəlmiş və müəyyən qədər yayılmışdır. Bu dini təlimin prinsipləri pifaqorçular, platonçular və digər düşünürlərin fəlsəfəsi görüşlərinə təsir etmişdir.

• Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 10–13.

• Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, 298 səh.
• Tierney, M. "The Origins of Orphism". The Irish Theological Quarterly 17 (1922): 112–27.
• Zuntz, Günther. Persephone: Three Essays on Religion and Thought in Magna Graecia. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• Макаров И. А. Орфизм и греческое общество в VI–IV вв. до н. э. // Вестник древней истории. 1999. №.1.
• Житомирский С. В. Античная астрономия и орфизм. — М.: Янус-К, 2001.

• Online Text: The Orphic Hymns translated by Thomas Taylor
• Alexander Fol, Orphica Magica I, Sofia 2004

1. ↑ H. А. Кун. Легенды и мифы древней Греции и древнего Рима Arxivləşdirilib 2022-03-13 at the Wayback Machine. М: Правда, 1990, с. 229–235.
2. ↑ ^{1 2} Орфизм // Философский энциклопедический словарь Arxivləşdirilib 2022-07-07 at the Wayback Machine. — М.: Советская энциклопедия. Гл. редакция: Л. Ф. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В. Г.Панов. 1983.
3. ↑ Джованни Реале и Дарио Антисери. Западная философия от истоков до наших дней Arxivləşdirilib 2016-09-10 at the Wayback Machine. Том 1, СПб, "Петрополис", 1994 г., с. 8–9.