Papua dilləri

Papua dilləri — əsasən Yeni Qvineya adasında və ona bitişik adalarda danışılan və müxtəlif dillərdən ibarət böyük bir qrup dilləri əhatə edir. Bu dillər, dünya dilləri arasında ən çox müxtəlifliyə malikdir və adətən Avstroneziya dilləri ilə əlaqəli olmayan, fərqli dillər olaraq tanınır. Papua dilləri bir neçə kiçik dil ailəsinə və izolyat dillərə bölünür və onları ortaq bir proto-dil əsasında təsnif etmək çətindir.[1]

Papua dilləri
Takson —
Areal —
Təsnifat
Kateqoriya ???
Papua dilləri
Tərkib
—
Dil qrupunun kodları
ГОСТ 7.75–97 паа 532
ISO 639-2 paa
ISO 639-5 paa

Papua Dillərinin xüsusiyyətləri və yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Papua dilləri ümumilikdə 800-dən çox dili əhatə edir. Bu dillər müxtəlif dil ailələrinə aiddir, lakin bir-biri ilə genetik əlaqəsi yoxdur. Trans-Yeni Qvineya ailəsi Papua dilləri arasında ən böyük ailə sayılır və təxminən 300-dən çox dili əhatə edir. Digər kiçik dil ailələrinə Torricelli, Sepik-Ramu və Kioşa dilləri daxildir. Bundan başqa, bəzi Papua dilləri izolyat dillər hesab olunur, yəni onlar digər dillərdən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edib.

Papua dilləri geniş fonoloji və morfoloji müxtəlifliyə malikdir. Bir çox Papua dili aqqlütinativ (şəkilçi əlavə edən) morfologiyaya malikdir, burada sözlər müxtəlif şəkilçilər vasitəsilə formalaşır. Həmçinin, bəzi Papua dillərində inkorporasiya, yəni feilin daxilində obyekt və ya digər nitq hissələrinin birləşdirilməsi kimi xüsusiyyətlər də müşahidə edilir.[2] Papua dillərinin əksəriyyəti kiçik icmalar tərəfindən danışılır və yazılı forması yoxdur. Hər bir Papua dili bu icmaların unikal həyat tərzini, inanclarını və mədəniyyətlərini əks etdirir. Bu dillər çox vaxt yüksək tənəzzül riski altındadır və bir çoxu təhlükə altında hesab olunur, çünki bəzi Papua dilləri yalnız bir neçə yüz və ya daha az danışan şəxs tərəfindən qorunur.

Papua dillərinin çoxunu araşdırmaq çətinliklidir. Adanın coğrafi şəraiti və uzaq, dağlıq bölgələri dilçilərin Papua dillərini yerində tədqiq etmələrini məhdudlaşdırır. Üstəlik, Papua dilləri bir çox dil ailəsinə aid olduğu üçün onları sistematik şəkildə öyrənmək çətinliklər yaradır. Dilçilər çox vaxt sahə tədqiqatları və yazılı ənənənin az olduğu dillər üzərində işləməli olurlar.[3]

Papua dilləri dilçilik üçün mühüm bir sahə təşkil edir, çünki bu dillər dillərin strukturunda geniş müxtəlifliyi nümayiş etdirir. Dünya dilləri arasındakı əlaqələri, genetik yaxınlıqları və dillərin təkamül proseslərini anlamağa kömək edir. Papua dillərinin qorunması, həmçinin yerli icmaların mədəni irsinin qorunması üçün də vacibdir.[4]

Papua dillərinin dilçilikdə əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Papua dilləri, dilçilikdə dillərin müxtəlif struktur xüsusiyyətlərini, dəyişikliklərini və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənmək üçün önəmlidir. Belə dillər dünyanın dil coğrafiyasında unikal bir yer tutur və dil inkişafının müxtəlif formalarını əks etdirir. Bu dillərin qorunması və sənədləşdirilməsi həm mədəni, həm də elmi baxımdan çox əhəmiyyətlidir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Papua". www.languagesgulper.com. 2017-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-15.
  2. ↑ Reesink, Ger; Singer, Ruth; Dunn, Michael. "Əhali modellərindən istifadə edərək Sahulun linqvistik müxtəlifliyinin izahı". PLOS Biology. 7 (11). Noyabr 17, 2009: e1000241. doi:10.1371/journal.pbio.1000241. PMC 2770058. PMID 19918360.
  3. ↑ Murray Gell-Mann et al. (2009) "Distant Language Relationship: The Current Perspective Arxiv surəti 7 iyul 2021 tarixindən Wayback Machine saytında", Journal of Language Relationship·Вопросы языкового родства
  4. ↑ Bellwood, Peter; Fox, James J.; Tryon, Darrell. Bellwood, Peter; Fox, James J; Tryon, Darrell (redaktorlar ). The Austronesians. ANU Press. 2006. doi:10.22459/A.09.2006. ISBN 9780731521326. 2020-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-31 – press.anu.edu.au vasitəsilə.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müqayisəli söz siyahıları
  • Conrad, R. and Dye, W. "Some Language Relationships in the Upper Sepik Region of Papua New Guinea Arxiv surəti 26 may 2024 tarixindən Wayback Machine saytında". In Conrad, R., Dye, W., Thomson, N. and Bruce Jr., L. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 18. A-40:1-36. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1975. DOI:10.15144/PL-A40.1
  • Davies, J. and Comrie, B. "A linguistic survey of the Upper Yuat". In Adams, K., Lauck, L., Miedema, J., Welling, F., Stokhof, W., Flassy, D., Oguri, H., Collier, K., Gregerson, K., Phinnemore, T., Scorza, D., Davies, J., Comrie, B. and Abbott, S. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 22. A-63:275-312. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1985. DOI:10.15144/PL-A63.275
  • Dutton, T.E. "Notes on the Languages of the Rigo Area of the Central District of Papua". In Wurm, S.A. and Laycock, D.C. editors, Pacific linguistic studies in honour of Arthur Capell. C-13:879-984. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1970. DOI:10.15144/PL-C13.879
  • Foley, W.A. "Linguistic prehistory in the Sepik-Ramu basin". In Pawley, A., Attenborough, R., Golson, J. and Hide, R. editors, Papuan Pasts: Cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples. PL-572:109-144. Pacific Linguistics, The Australian National University, 2005.
  • Franklin, K.J. "Other Language Groups in the Gulf District and Adjacent Areas". In Franklin, K. editor, The linguistic situation in the Gulf District and adjacent areas, Papua New Guinea. C-26:261-278. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1973. DOI:10.15144/PL-C26.261
  • Laycock, Donald C. 1968. Languages of the Lumi Subdistrict (West Sepik District), New Guinea. Oceanic Linguistics, 7 (1): 36–66.
  • Macdonald, G.E. "The Teberan Language Family". In Franklin, K. editor, The linguistic situation in the Gulf District and adjacent areas, Papua New Guinea. C-26:111-148. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1973. DOI:10.15144/PL-C26.111
  • McElhanon, K.A. and Voorhoeve, C.L. The Trans-New Guinea Phylum: Explorations in deep-level genetic relationships. B-16, vi + 112 pages. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1970. DOI:10.15144/PL-B16
  • Miedema, J. and Welling, F.I. "Fieldnotes on languages and dialects in the Kebar district, Bird's Head, Irian Jaya". In Adams, K., Lauck, L., Miedema, J., Welling, F., Stokhof, W., Flassy, D., Oguri, H., Collier, K., Gregerson, K., Phinnemore, T., Scorza, D., Davies, J., Comrie, B. and Abbott, S. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 22. A-63:29-52. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1985. DOI:10.15144/PL-A63.29
  • Shaw, R.D. "The Bosavi language family". In Laycock, D., Seiler, W., Bruce, L., Chlenov, M., Shaw, R.D., Holzknecht, S., Scott, G., Nekitel, O., Wurm, S.A., Goldman, L. and Fingleton, J. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 24. A-70:45-76. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1986. DOI:10.15144/PL-A70.45
  • Shaw, R.D. "A Tentative Classification of the Languages of the Mt Bosavi Region". In Franklin, K. editor, The linguistic situation in the Gulf District and adjacent areas, Papua New Guinea. C-26:187-215. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1973. DOI:10.15144/PL-C26.187
  • Thomson, N.P. "The Dialects of Magi". In Conrad, R., Dye, W., Thomson, N. and Bruce Jr., L. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 18. A-40:37-90. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1975. DOI:10.15144/PL-A40.37
  • Voorhoeve, C.L. Languages of Irian Jaya: Checklist. Preliminary classification, language maps, wordlists. B-31, iv + 133 pages. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1975. DOI:10.15144/PL-B31
  • Voorhoeve, C.L. "Miscellaneous Notes on Languages in West Irian, New Guinea". In Dutton, T., Voorhoeve, C. and Wurm, S.A. editors, Papers in New Guinea Linguistics No. 14. A-28:47-114. Pacific Linguistics, The Australian National University, 1971. DOI:10.15144/PL-A28.47

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]