Porterin beş güc analiz modeli (ing. Porter five forces analysis) — 1979-cu ildə Harvard Biznes Məktəbində Maykl Porter tərəfindən hazırlanmış sənaye rəqabətinin təhlili və biznes strategiyasının inkişafı üçün metodologiya.
Porterin beş səlahiyyətinə[1]daxildir:
Metodologiya rəqabətin səviyyəsini və deməli, konkret sənayedə biznesin aparılmasının cəlbediciliyini müəyyən edən beş qüvvəni fərqləndirir[1].
Bir sənayenin cəlbediciliyi, bu kontekstdə, sənayenin kifayət qədər gəlirliliyi ilə bağlıdır. “Cəlbedici olmayan” sənaye elə sənayedir ki, burada qüvvələrin birləşməsi gəlirliliyi azaldır. Ən "cəlbedici" mükəmməl rəqabətə yaxınlaşan sənayedir.
Porter “makromühit” termininə daxil olan çoxlu sayda amillərdən fərqli olaraq, bu qüvvələri “mikromühit” adlandırır. Makro mühit, şirkətin öz müştərilərinə xidmət göstərmək və mənfəət əldə etmək qabiliyyətinə təsir edən qüvvələrdən ibarətdir. “Mikromühit” qüvvələrinin hər hansı birində dəyişiklik adətən şirkətdən sənaye və bazardakı yerini yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir. Kifayət qədər cəlbedici sənaye o demək deyil ki, oradakı hər bir şirkət eyni mənfəət əldə edəcək. Şirkətlər öz əsas səriştələrini, biznes modellərini və ya paylama şəbəkələrini elə tətbiq etməlidirlər ki, sənayenin orta göstəricisindən[2] daha çox məhsul istehsal etsinlər. Yaxşı bir nümunə sərnişin hava səyahətləri bazarıdır. Mənfəətliliyin kifayət qədər aşağı olduğu bir sənayedə unikal biznes modelləri sayəsində orta sənaye səviyyəsindən daha yüksək mənfəət əldə edən şirkətlər var.
Porterin Beş Qüvvə Təhlili "üfüqi" rəqabətin üç qüvvəsini əhatə edir: əvəzedici məhsullar təhlükəsi, yeni oyunçuların təhlükəsi, rəqabət səviyyəsi; və “şaquli” rəqabətin iki qüvvəsi: təchizatçıların sövdələşmə gücü və istehlakçıların sövdələşmə gücü[3][4].
Porterin beş qüvvə təhlili Porterin bütün strateji modellərinin yalnız bir hissəsidir. Qalan elementlər "dəyər zənciri" və "model strategiyaları"dır («generic strategies»).
Strategiya üzrə məsləhətçilər bəzən şirkətin sənayedəki strateji mövqeyini keyfiyyətcə qiymətləndirərkən Porter Beş Qüvvə Təhlili çərçivəsindən istifadə edirlər. Bununla belə, əksər məsləhətçilər üçün bu texnika onların istifadə edə biləcəyi alətlər və ya texnikalar siyahısında yalnız başlanğıc nöqtəsidir. Bütün ümumiləşdirmə üsulları kimi, istisnaları və detalları nəzərə almayan təhlil sadələşdirilmiş hesab olunur.
Porterin fikrincə, şirkətin bütövlükdə sənayedəki yerini müəyyən etmək üçün beş qüvvə modeli mikroiqtisadi səviyyədə istifadə edilməlidir. Modelin bir qrup sənaye və ya bir sənayenin hər hansı hissəsi ilə bağlı istifadə edilməsi nəzərdə tutulmayıb. Bir sənayedə iş görən şirkət həmin sənaye üçün ən azı bir “Porterin Beş Qüvvə Analizi” hazırlamalıdır. Porter aydınlaşdırır ki, çoxşaxəli şirkətlər üçün korporativ strategiyanın əsas fundamental məsələsi şirkətin rəqabət aparacağı sahələrin (iş istiqamətlərinin) seçimidir; və hər bir iş sahəsinin öz sənayeyə xas beş qüvvə təhlili olmalıdır. Orta hesabla, Qlobal 1000 şirkət təxminən 52 sənayedə (iş istiqamətləri) rəqabət aparır.
Qiymət dəyişikliyi (tələb elastikliyi) səbəbindən istehlakçıların meyli arta bilən əvəzedici məhsulların mövcudluğu[5].
Yüksək gəlir gətirən bazarlar yeni oyunçular cəlb edir. Nəticədə, mənfəəti əhəmiyyətli dərəcədə azaldan çoxsaylı yeni oyunçular meydana çıxır. Yeni oyunçuların daxil olmasını əngəlləmək və ya əngəlləmək üçün heç bir tədbir görülməzsə, rəqabət səviyyəsi artdıqca mənfəət ardıcıl olaraq azalacaq (bax: mükəmməl rəqabət):
Xammal, komponentlər, işçi qüvvəsi və xidmətlərin tədarükçüləri şirkətin fəaliyyətinə təsir göstərə bilər. Onlar şirkətlə işləməkdən imtina edə və ya unikal resurslar üçün həddindən artıq yüksək qiymətlər təyin edə bilərlər.
İstehlakçıların şirkətə təsiri və istehlakçının qiymət dəyişikliklərinə həssaslığı.
Əksər sənaye sahələri üçün bu, sənayedəki rəqabət səviyyəsinə təsir edən müəyyənedici amildir. Bəzən oyunçular aqressiv rəqabət aparır, bəzən yenilik, marketinq, biznes modelləri və s. sahələrində qeyri-qiymət rəqabəti olur.