Qırxlar (övliya)

Qırxlar — Türk mifologiyasında qırx övliya. Digər adları Kırkavlandır.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dərviş motivi ilə yaxından əlaqəlidir. Bəzi görüşlərə görə, hər çağda şəxsiyyəti bilinməyən (bəzən bunu özləri belə bilməyən) qırx müqəddəs adam vardır. Və pisliklərlə dolu dünya onlarıa görə dağılmaz. Xristian türklərdə 40 müqəddəs anlayışı vardır. Onlar üçün 40 şam yandırılır. Qırxlara qarışan tapmış və ya igidlər də bir daha görünməzlər. Məsələn Yaşar Kamalın İnce Memed adlı qəhrəmanı üçün dörd kitabın sonunda da bu cümlə iştirak edər: "İncə Memeddən bir daha xəbər alına bilmədi. İmi-timi bəllisiz oldu." Çiltənlər ildə bir dəfə toplanıb yer üzündə olub bitənləri görüşərlər, qiymətləndirərlər. Xəstələrin şəfa üçün getdiyi "Çiltən Ocağı" Asiyada fərqli bölgələrdə mövcuddur. Qırx Çiltən və ya Qırx Ərən adıyla da xatırlanarlar. Qışda ardından baharda yenidən dirilməyə hazırlıq prosesi kimi qışda təbiətdəki üç dəfə ölüb dirilməyi ifadə edən və ilki qırx gün davam edən üç dövrün adı Çilli şəklində keçər. Böyük çillə 40, kiçik çillə 20, boz çillə isə Novruza qədər gedər. Novruzda son diriliş baş verir. Şiltənlər dağlarda yaşayır və canlıları da qoruyarlar. Ova çıxmadan onlara dua edilərək, yardım istəyirlər. Yenə bu anlayışla əlaqəli olan və qazaxlarda iyul ayını ifadə edən şilden adının haradan gəldiyi barəsində iki fərqli görüş var. Bunlardan birincisi qədim türkcədəki Şölde (susama, səhrada qalma) sözündən gəldiyi istiqamətindədir. İkinci görüş isə, bu ayın adının farsca Çılla (qırx) sözündən gəldiyi haqqındadır. Qırxlı sözü, qırx məşhur ata ruhunun qoruyuculuğu altında olan adam deməkdir.

Qırx ədədi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qırx, türk, altay, orta asiya və yaxın şərq mifologiyalarında və xalq mədəniyyətində ayrıca İslam inancında müqəddəs ədəddir. Kırk, Gırk, Kırh, Kırn olaraq da deyilər. Qırx övliya tərəfindən və ya qırx şaman tərəfindən qorunan müqəddəs şəxslərə "qırxlı" adı verilər. Mifologiyada xatunların döyüşçü Qırx Qız köməkçiləri vardır. Yeni doğum etmiş bir qadının yanına bir-iki adam xaric qırx gün ərzində kimsə girib çıxmaz. Bundan başqa bu müddət uşağın "qırxının çıxması" mənasına da gəlir ki, bu anlayışa bağlı ənənələr vardır; dua oxunması, yemək verilməsi kimi. Ölünün qırxının çıxması da yenə bənzər şəkildə dualarla və halva edilərək həyata keçirilir. Bu anlayışın əsasında ruhun yaşadığı evi qırx gün sonra tərk etdiyi inancı vardır. Qırğız bayrağında günəşin ətrafında qırx qırğız boyunu işarələyən qırx şüa vardır. Dədə Qorqud Hikayeleri, Manas Dastanı, Qırğız Törəyiş Əfsanəsində Qırx Qız vardır. Oğuz Xanın verdiyi şölənlərdə diktirdiği direklərin boyu qırx qulac uzunluğundadır. Hekayə və nağıllarda "qırx gün, qırx gecə" toylar edilir. Cəza üçün "qırx qatır və ya qırx sətir" şəklində bir tətbiq bəhs edilir. Əjdahalar qırx gün (və ya qırx il) yatarlar. Əjdahalardan qırx qıl koparılır və atəşdə yandırılar, əjdaha ancaq o zaman ölür. İslamiyyətdə isə ölümün ardından qırx gün sonra mövlud və Quran oxunar. Musa Peyğəmbər, Tanrının buyruqlarını qırx gün-qırx gecədə almışdır.

Çiltənlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şamanist fikirlərlə əlaqəli olaraq, ümumiyyətlə orta asiya və qazaxıstan bölgəsində yayılan və müqəddəs sayılan bir anlayışdır. Şiltənlər də deyilir. Müqəddəs qırx övliyanı təyin etməkdə istifadə edilər. Bağçasarayda, "Qırx Əzizlər" adında məşhur bir qəbiristanlıq vardır. Derbentte, döyüş zamanı şəhid olanların məzarlarında böyük baş daşları vardır. Türklər və tatarlar ibadət üçün hər gün bura gəlirdilər. "Çiltənlər" dünyanı idarə edənlər yəni dünyanın sahibləri olaraq qəbul edilir, bütün insanlara qoruyuculuq edib dərdlərdən və bəlalardan qoruyarlar və xoşbəxtlik gətirərlər. "Çiltənlər" dərviş təsvirləri də əlaqəlidirlər. Bir uşaq və ya hamilə qadın xəstələndiyində xəstənin yaxınları ocağa (təkkəyə) gedib, "Çiltənlər"ın xatirinə qırx şam yakarlardı.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Qırx: (Kır/Qır) kökündən törəmişdir. Çoxluq ifadə edər. Kırkmak hərəkəti ilə eyni kökə malikdir.
• Çilten: (Şil/Çil) kökündən törəmişdir. Çilemek, yağış yağması, sepelemesi deməkdir. Çileği də səpinti mənasını verər. Fars qırx mənasını verən Çilli ilə də əlaqəlidir.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
• Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca (Çiltanlar)  (türk.)
• Türk Mitolojisi Sözlüğü, Pınar Karaca Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine (Kırk Erenler)  (türk.)

Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.