Qısnama

Zorbalığa məruz qalan məktəbli

Zorbalıq, bəzən bulliyinq (həmçinin bullinq, ing. bullying) və ya təkləmək kimi qeyd olunur — bir insanın qəsdən başqa bir insana zərər verdiyi aqressiv davranış forması. Buna ad qoymaq, ələ salmaq, sataşmaq, şayiələr yaymaq, döymək və əşyaları götürmək daxildir.[1][2][2][3][4]

Zorbalıq müxtəlif izah olunur. Birləşmiş Krallıqda zorbalığın hüquqi izahı olmasa da, ABŞ-nin bəzi ştatlarında zorbalığa qarşı qanunlar var. Zorbalıq əsas dörd növə bölünür - emosional (bəzən əlaqəli kimi qeyd olunur), şifahi, fiziki və kiber.[5][6]

Zorbalıq fərdi və ya qruplaşma forması ala bilər. Zorbalıq mədəniyyəti insanların bir-biri ilə qarşılıqlı olduğu hər hansı bir kontekstdə inkişaf edə bilər. Zorbalıq adətən məktəbdə, ailədə, iş yerində, evdə və qonşuluqda mövcüd olur. Zorbalıq üçün əsas platforma sosial şəbəkə saytlarıdır.[7][8][9]

İndividual zorbalıq 4 növə sinifləndirilə bilər.[10] Kollektiv zorbalıq toplu formada zorbalıq kimi bilinir və individual zorbalığın hər hansısa növünü də əhatə edə bilər.[11]

Fiziki, sözlü və əlaqəli zorbalıq ibtidai məktəblərdə çox geniş yayılmışdır və fərdin həyatının sonrakı mərhələlərində də müşahidə edilə bilər. Kiberzorbalığın ibtidai məktəbdən çox orta məktəbdə daha geniş yayılması bildirilir.[10][12]

Zorbalıq edən şəxs bəzən bir neçə şəxs ola bilər. Bunlardan biri bu zorba qrupun rəhbəri və ya "leytenant"ı ola bilər. Zorbalıq bu formanı aldıqda, yəni bir şəxsin formalığı formasından çıxaraq bir qrupun bir hədəfə və ya hədəflərə qarşı zorbalığına keçirsə, onun qarşısını almaq daha da çətinləşir. Robert V. Fuller zorbalığın iyerarxik və ya rürtəbli li kyönlərini araşdırmışdır. Məktəbdəki və iş yerindəki zorbalığa isə "yaşıd təzyiqi" də deyilir. Norveçli araşdırmaçı Dan Olveus bildirir ki, zorbalıq o zaman meydana çıxır ki, bir şəxs aşkar formada digər bir şəxsi və ya şəxsləri incitməyə çalışır. Bu sözlü, fiziki və s. zorbalıq formasında baş verə bilər.

2012-ci ildə ABŞ-dakı kişi futbolçular arasında aparılmış araşdırma zamanı futbolçuların əksəriyyəti bildirmişdilər ki, oyunçunun zorbalığını təhrik edən ən böyük faktor oyunçunun həyatındakı ən əhəmiyyətli kişinin keyfiyyətləridir. Yəni, bu şəxsin zorba şəxs olması oyunçunun da bu istiqamətdə getməsinə çox təsir edir.

Zorbalıq zamanı hədəf şəxsə fiziki ziyan, sözlü ziyan, mənəvi ziyan verilə bilər. Bu cür davranışların rasionallaşdırılması bəzən sosial sinif, irq, din, cinsiyyət, cinsəl yönəlim, görünüş, davranış, bədən dili, şəxsiyyət, etibar, soy, güc və ya bacarıq fərqliliklərini əhatə edir. Zorbalıq bir qrup tərəfindən edilirsə ona mobbinq deyilir.

İndividual

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndividual zorbalıq bir şəxs tərəfindən bir hədəfə və ya hədəflərə qarşı edilir.[13]

Fiziki zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu cür zorbalıqda hər hansısa şəxsin bədəni və ya əmlakı ziyan görür. Oğurlamaq, itələmək, vurmaq, döyüşmək və əmlaka ziyan vermə fiziki zorbalığın növlərindəndir.[14] Nadir hallarda fiziki zorbalıq şəxsin qarşılaşdığı ilk zorbalıq forması olur. Çünki zorbalıq bir çox hallarda digər formalarda başlayır və fiziki zorbalığa doğru inkişaf edir. Fiziki zorbalıq zamanı zorbalıq edən şəxsin əsas hədəfi qarşı tərəfin bədənidir. Bu hallar daha çox yeniyetmə əhatələrdə hər hansısa şəxsin kənarlaşdırılması zamanı baş verir. Bu tez bir zamanda bir şəxsin məsxərəyə salındığı, işğəncəyə məruz qaldığı və döyüldüyü vəziyyətə çevrilir. Fiziki zorbalıq tez bir müddətdə artır və sonda böyük zərərlə nəticələnə bilər. Buna görə də zorbalıq peydə olduğu halda digər şəxslər tərəfindən dayandırılmalıdır.[15]

Sözlü zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu zorbalıq növü danışıq yolu ilə həyata keçirilir. Şayiələrin yayılması, kimisə qorutmaq, başqalarını məsxərəyə salmaq və s. sözlü zorbalığın fomalarındandır. Sözlü zorbalıq zorbalığın ən geniş yayılmış formalarından biridir. Bu zorbalıq növündə zorbalıq edən şəxsin əsas silahı onun səsidir. Bir çox vəziyyətlərdə sözlü zorbalıq hər iki cinsdə də müşayiət olunur. Lakin qadınlar buna etməyə daha çox meyillidirlər. Qadınlar kişilərlə müqayisədə incə formada incitməyə daha meyillidirlər. Qadınlar sözlü zorbalıqdan sosial xaricetmə texnikası kimi istifadə edərək, digər şəxslər üzərində öz nəzarətlərini və dominantlıqlarını qurmaq üçün, öz hakimiyyətlərini və güclərini göstərmək üçün istifadə edirlər. Lakin bu kişilərdə də müşayiət olunur. kişilər bundan daha çox fiziki zorbalıq zamanı yarana biləcək zərərlərdən qaçınmaq üçün istifadə edirlər.[16][17][18][19]

Əlaqəli zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu kiminsə nüfuzuna və ya sosial vəziyyətinə xələl gətirmək niyyəti ilə həyata keçirilən zorbalıqdır. Bu zorbalığın həyata keçirilmə texnikasına sözlü və ya fiziki zorbalıq metodları da daxil ola bilər. Əlaqəli zorbalıq gənclər arasında, xüsusilə də qızlara yönəlik yayqın zorbalıq növüdür. Əlaqəli zorbalıqdan öz sosial vəziyyətini düzəltmək və digərlərini nəzarətdə saxlamaq üçün istifadə edilə bilər. Fiziki zorbalığın əksinə olaraq, əlaqəli zorbalıq açıq formada hiss olunmur və nəzərə çarpmadan uzun bir müddət davam edə bilər.[20]

Kiberzorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kiberzorbalıq başqa birini qorxutmaq, təhdid etmək, utandırmaq və ya hər hansısa səbəbə hədəf almaq üçün texnologiyanın istifadə edilməsinə deyilir. Yetişkin şəxsdən söhbət getdiyi halda, hüquqi nəticələri ola biləcək cinayət olan kiber təcavüz nəzərdə tutulur və bunu edən şəxs həbs edilə bilər.[21] Buna elektron məktublar, yazışmalar, sosial şəbəkələr, məktublaşmalar və telefon zəngləri daxildir.[22]

Kollektiv

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kollektiv zorbalıq birdən çox şəxslər tərəfindən bir hədəfə və ya hədəflərə qarşı həyata keçirilir. Sosial mediada fəaliyyət göstərən trollar bəzən kənardan baxan şəxslər tərəfindən fərdi fəaliyyət göstərən insanlar kimi görünsə də, əksər hallarda onlar sponsorlu astroturferlər tərəfindən yönləndirilən şəxslərdir.

Mobbinq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mobbinq ( ing. Mobbing ) bir şəxsin hər hansı bir kontekstdə, məsələn, bir ailə, həmyaşıdlar qrupu, məktəb, iş yeri, qonşuluq, icma və ya onlayn olaraq bir qrup tərəfindən təhqir edilməsinə deyilir.[23]

İngiliscə bu anlama mobbing deyilir. İngiliscəyə latıncadan keçmişdir, psixoloji şiddət, təzyiq, rahatsız etmə və ya sıxıntı vermə mənalarını verir. Ən yaxşı ifadə edən anlamı ilə sındırma və ya iş yerində psixoloji terror. Xüsusilə, iyerarxik təşkilatdırılmış qruplarda və nəzarətin zəif olduğu təşkilatlarda, gücü əlində saxlayan şəxsin ya da qrupun, digərlərinə psixoloji yollardan uzun müddətli sistematik təzyiq tətbiq etməsidir. Son dövrdə sosioloji və hüquq başda olmaqla, müxtəlif sahələrdə disiplinlər arası çalışılan mövzu halına gəlmişdir.

Tərs mobbinq ( ing. Reverse Mobbing ) tabeli şəxslərin və ya qrupların tabe olduqları şəxslərə və ya qruplara özlərinə qarşı edilən bezdirmə nəticəsində və ya siyasi oyunlar nəticəsində məqsədli şəkildə psixoloji təzyiq etmək, işdən ayrılmadan əlavə, üstün iyerarxik vəziyyəti pozmağı hədəfləyən sındırma hərəkətidir. Tərs mobbinqin tətbiqində ən geniş yayılmış üsul sabotaj etmə, təlimatlara uymama, bilərək səhv iş görmək, yalan şayiələr yayma və məlumat gizləmə kimi hərəkətlərdir.[24]

Bu zorbalıq növünün ingiliscə qarşılığı olan mobbing sözü əvvəllər uşaqların bir-biriləri ilə olan zorbalıq əlaqələrini ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. İş yerlərində də 1950-1960-cı illərdə edilən araşdırmalar bunun sadəcə uşaqlar arasında yaşanmadığını ortaya qoymuşdur.

Bu duyğusal bir hücumdur. Yaş, irq, cinsiyyət fərq etmədən təzyiq, narahat etmə və pis davranış yolu ilə hər hansı şəxsə yönələn hücumdur. Bu şəxsi iş həyatından xaric etmək məqsədilə bilərək edilir. Şəxsin hörmətsiz və zərərli davranışın hədəfi olması ilə başlayar. İç sahibi söz eşitdirmə və məsxərəylə qarşısındakının cəmiyyətdəki etibarını zədələməyə yönələn atmosfer yaradaraq həmçin şəxsi işdən getməyə məcbur edir.

Bir araşdırmaya görə mobbinq mənfəət məqsədi güdməyən qurumlarda, məktəblərdə və səhiyyə sistemində də yayılmışdır. Yüksək işsizlik göstəriciləri və bununla əlaqədar işçinin dəyərsiz görülməsi bunun daha da yayılmasına münbit şərait yaradır. Nəticə olaraq müxtəlif iş yerlərində və müxtəlif qurumlarda rast gəlinir. Təşkilatı baxımdan zəif olan iş yerlərində intizam gətirmək, faydalılığı artırmaq, refleksləri şərtləndirmə irəli sürülərək edilməkdə və legitimləşdirilməkdədir.[25]

Psixoloq Maykl H. Harrison yaxın zamanda ABŞ-da 9.000 işçidən çox edilən araşdırmada qadın işçilərin 42 faizinin, kişi işçilərin isə 15 faizinin son iki ildə zorbalığa məruz qaldığını, bunun itirilmiş zaman və faydalılıq baxımından 180 milyon dollara başa gəldiyini hesabladığını bildirmişdir. Leymann İsveçdəki intiharların 15 faizinin bundan qaynaqlandığını bildirmişdir.

Xarakteristikalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalar və ortaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Araşdırmalar qınqanclıq və incikliyin zorbalıq üçün əsas ola biləcəyini göstərmişdir.[26] Zorbaların daxili aləmləri ilə bağlı aparılan araşdırmaların nəticələri ziddiyətlidir və birmənalı deyildir.[27][28] Bəzi zorbalar kibirli və narsist olduğu halda, onların zorbalıqdan öz utanclarını, narahatlıqlarını gizləmək, özlərinə hörməti artırmaq üçün istifadə etdikləri ortaya çıxmışdır.[29][30] Zorbalar qısqanclıq etdiklərinə və ya özləri də zorbalığa məruz qaldıqlarına görə zorbalıq edirlər.[31] Psixoloq Roy Baumeyster iddia edir ki, pis davranışa meyilli insanlar daha şişirilmiş, lakin həssas eqoya sahibdirlər. Özləri haqqında çox düşündükləri üçün tənqidlər və başqalarının hörmətsizliklərindən tez-tez narahat olurlar və buna şiddət göstərməklə, təhqir etməklə cavab verirlər. Araşdırmaçılar depresiya və şəxsiyyət pozğunluğu kimi digər risk faktorları ilə yanaş, əsəb və güc tətbiq etməyə meyillilik, təcavüzkar davranışlara bağımlılıq, başqalarının hərəkətlərini düşməncə qəbul etmə, öz avtoritetini qorumaqla maraqlanma və ya sərt hərəkətlər etmə kimi risk faktorlarını da müəyyən etmişdirlər. Bu faktorların kombinasiyası da bu davranışa yol aça bilər. Gənclərlə bağlı bir araşdırmada göstərilmişdir ki, antisosial davranışlar və depressiya gənclər arasındakı şiddətin əsas tətikləyicisidir. Video oyunlar və televiziya bu davranışlar da tətikləyici rol oynamır.

Zorbalıq genetik meyillilikdən və ya zorbanın beynindəki hansısa anormallıqdan da qaynaqlana bilər.[32] Valideynlər körpələr yeriməyə başladığı vaxtdan etibarən onların davranışına nəzarət edir və yön verir, lakin bəzi uşaqlar özlərində bu qabiliyyəti inkişaf etdirə bilmirlər. Bu onların ailələrindən, ətrafdakı faktorlardan, stresli ev həyatından və düşməncə münasibətlərdən və s. qaynaqlanır. Bəzi araşdırmaçılara görə, zorbalar neqativdirlər və akademik olaraq yetərlilikləri aşağı səviyyədə olur. Dr. Kuuk deyir ki, "tipik zorbanın digərləri ilə problemləri həll etməklə və akademik məsələlərlə bağlı problemləri vardır. O, adətən digərləri ilə neqativ davranışa və inama sahib olur. Onun neqativ hissləri konfliktlərlə və kasıblıqla xarakterizə olunan ailə həyatından (valideynlərdən), məktəbdən və oradakı yaşıdlardan qaynaqlanır."[33]

Bunun əksinə olaraq bəzi araşdırmaçılar iddia edir ki, zorbalar psixoloji olaraq çox güclüdürlər və yaşıdlarına nisbətən daha yüksək sosial statusa malikdirlər. Onların hədəfləri isə daha stresli və sosial olaraq marjinallaşanlardır.[34] Yaşıd qrupları adətən zorbanın etdiklərini dəstəkləyər və yaşıd qruplarının üzvləri də məsxərəyə salma, zərər vermə və s. kimi davranışlarda da birləşərlər.[35] Araşdırmaçıalr zorbaların çox az bir hissəsinin məktəbə getməyi xoşladığını və ən az xəstələnmə günləri keçirdiyini bildirirlər. Həmçinin, avtoritar şəxsiyyətə sahib olan zorbada gücə ehtiyac və nəzarət etmə, dominantlıq istəyi kombinasiyalı vəziyyətdə olur.[36][37]

İzləyicilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox hallarda zorbalıq hadisəsi bir qrup izləyicinin gözləri qarşısında baş verir. Əksərən zorbaların qrupun şahidlik etdiyi zorbalığa qarşı etiraz etməsinə mane olma qabiliyyətləri olur. Onlar elə bir illüziya formalaşdırırlar ki, qrupda bunun qrupun üzvləri tərəfindən dəstəklənməsi fikri formalaşır. "Zorbalıq zehniyyəti" özünün ilk mərhələsində qrup tərəfindən təzyiqə və ya etiraza məruz qalmasa, çox gümanki gələcəkdə onun zorbalığı qrup daxilində normaya çevriləcək, qəbul ediləcək və ya dəstəklənəcək.[38][39]

"Zorbalıq kültürü"nə qarşı çıxılmadığı təqdirdə qrup daxilində aylar, illər və ya daha uzun müddət davam edə bilər.[40][41]

Öz dostluq qrupunu və dəstəkçi qrupunu qura bilmiş insanların bunu edə bilməmiş insanlara nisbətən zorbanın zorbalığına qarşı daha çox etiraz etdiyi müşahidə edilmişdir.[42]

Yetişkinlər arasında, xüsusilə iş yerində zorbalığa məruz qalan insan olmaq depressiyaya səbəb olur. Bu hadisə əsasən qadınlarda baş verir.[43]

Qurbanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dr. Kuk bildirir ki, "tipik qurbanın aqressiv olması, sosial qabiliyyətlərinin zəif olması, neqativ düşünməsi, sosial problemləri həll etmədə təcrübə qıtlığı yaşaması, neqativ ailədən gəlməsi, məktəbdə və ətraf mühitdə yaşıdları tərəfindən təcrid edilməsi yüksək ehtimaldır". Qurbanlar çox zaman fiziki və mental baxımdan zəif olurlar. Onların fiziki olaraq zəif olmaları, məsələn kök və ya fiziki qüsurlu olmaları onları zorbalar üçün asan hədəfə çevirir. Kişilərin zorbalığın qurbanı olma ehtimalı dah yüksən ikən, qadınların isə zorbalıq edən tərəf olma ehtimalı daha yüksəkdir.[44] 2010-cu ildə Amerika Psixologiya Assosasiyası tərəfindən nəşr edilən və Kuk tərəfindən aparılmış araşdırmalara görə uşaqların və yeniyetmələrin zorbalığa məruz qalmasının və ya zorbalıq etməsinin əsas səbəbi onların sosial problemləri həll etmə bacarığının aşağı olmasıdır. Zorbalığa məruz qalan uşaqlar çox zaman bunları edirlər: məktəbə getmək istəməmək, başağrılarından şikayət, məktəb tədbirlərinə marağın olmaması, dostlar və ya ailə ilə az vaxt keçirmə, qəmgin olma.

Təsirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İntihar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalığın intihar riskini artırması sübut edilsə də, zorbalıq özü təkbaşına intihara səbəb olmur. Depressiya zorbalığa məruz qalmış uşaqların əsas intihar səbəbidir.[45] Hər il Birləşmiş Krallıqda zorbalığa məruz qalmış 15-25 uşağın intihar etməsi ehtimal edilir.[46] Yerli amerikalılar, yerli alyaskalılar, amerika asiyalıları və s. kimi müəyyən qruplar intihar etməyə daha meyillidirlər. Ailəsi və ya dostları tərəfindən dəstəklənmədiyini hiss edən qurban üçün vəziyyət daha da çətinləşir.[47]

Nyu-Yorkda IX-XII siniflər arasında aparılmış araşdırma zamanı meydana çıxmışdır ki, zorbalığa məruz qalmış şagirdlər məruz qalmamış uşaqlara nisbətən daha depressiv və psixoloji baxımdan daha narahatdırlar.[48] Kişilərdəki və qadınlardakı hər cür zorbalıq onlarda bəzən illərlə davam edən depressiyaya səbəb ola bilər.[49] Finlandiyada aparılmış bir digər araşdırma zamanı bilinmişdir ki, zorbalığa məruz qalan yeniyetmələr məruz qalmamış şəxslərə nisbətən depressiyaya və intihara daha meyillidirlər. Hollandiyada aparılmış araşdırma göstərmişdir ki, həm zorbalıq edən, həm də zorbalığa məruz qalan oğlanlar yalnız qurban və ya yalnız zorba olan şəxslərə nisbətən intihara daha meyillidirlər.[50] Qadınlar isə depressiyaya daha meyillidirlər. Bostonda aparılmış digər araşdırmada zamanı bəlli olmuşdur ki, zorbalığa məruz qaldığını bildirən şagirdlərin intihar meyilliyi zorbalığa məruz qalmadığını bildirən şagirdlərə nisbətən daha yüksəkdir.[51] Həm zorba, həm də qurban olan şəxslər arasında intihar cəhdləri də yüksəkdir. Bu göstəricilər gənclərin yaşadığı yerə görə də dəyişə bilir. Araşdırmalar götərmişdir ki, şəhər ətrafı yerlərdə yaşayan, zorbalığa məruz qalmış və ya zorbalıq edən şəxslərin intihar göstəriciləri şəhərdəkiləri ilə müqayisədə daha yüksəkdir. ABŞ-da VI və X sinif şagirdləri arasında aparılmış araşdırma zamanı bəlli olmuşdur ki, zorbalığın digər növləri ilə müqayisədə kiberzorbalıq qurbanı olan şəxslərdə depressiya daha yüksək səviyyədə olur. Bu sosial mediyadakı anonimliklə əlaqələndirilə bilər..[52] Danimarka məktəblərində aparılmış araşdırma göstərmişdir ki, uşağın zorbalığa məruz qaldıqdan sonra bunu valideynlərə və ya müəllimlərinə bildirməsi zorbalığın azalmasına və ya tamamilə durmasına səbəb olmuşdur. Zorbalığın aşkar edilməsizamanı ona dərhal müdaxilə etmək onun qarşısını ala bilər. Həmçinin, araşdırmalar gstərmişdir ki, zorbalarla valideynlərinin və müəllimlərinin bu barədə söhbət etməsi onların bu davranışlarına son vermələrində mühüm rol oynayr.

Bəzi insanlar zorbaları görməzdən gəlməyi çox asanlıqla bacara bilirlər. Digərləri isə bunu çox çətinliklə qarşılayırlar. Yerli və dünya mətbuatında bunun xeyli nümunələri vardır.[53][54][55][56][57][58][59][60]

Müsbət tərəf iddiası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəziləri zorbalığın həyat dərsi verə biləcəyini və insanı gücləndirəcəyi fikrini müdafiə edir. Uşaq inkişafı üzrə alim olan Elena Quldberq zorbalığın hədəf olan uşaqda müzakirələri idarə etmə qabiliyyətini, digərləri ilə münasibət qura bilmə qabiliyyətini artıracağını bildirərək böyük mübahisələrə səbəb olmuşdu. O, düşünür ki, müəllimlər belə hallara müdaxilə etməməlidirlər, beləcə uşaq zorbanın cavabını vermə yollarını kəşf edəcəkdir.[61][62]

Hormonal

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaşlara və yetişkinlik statuslarına statistik yanaşma göstərmişdir ki, sözlü zorbalığa məruz qalan qızlar daha az testesteron istehsal edirlər. Sözlü zorbalığa məruz qalan oğlanlar isə zorbalığa məruz qalmamış həmcinsləri ilə müqayisədə daha çox testesteron istehsal edirlər.[63]

Qara triada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qara triada (narsisizm, makiavellizm və psixokopatlıq) barədə edilən araşdırmalar sübut etmişdir ki, onunla zorbalıq arasında əlaqə vardır.[64]

Psixologiyada qara triada şəxsin narsist, makiavellist və psixokopar özəlliklərinə verilən addır. Bu xüsusiyyətlər pis keyfiyyətlər olduğuna görə "qara" deyilir. Bu barədəki araşdırmalar biznes idarəçiliyində, klinikal psixologiyada, hüquq tətbiqi sahələrində istifadə edilir. Bu yoxlamalardan yüksək xal toplayan insanların (xüsusən rəhbərlikdə çalışan şəxslər) cinayət törətməsi, sosial narahatlıq yaratması və digər problemlər meydana gətirməsi yüksək ehtimaldır. Bu cür insanlar az mərhəmətli olurlar. Empatiklikləri aşağı səviyyədə olan bu şəxslərin qarşılıqlı razılığa meyillilikləri və öz həyatlarından razılıqları da çox aşağı səviyyədə olur. Onlar özlərinin və ətraflarındakı insanların yaxşı olmasına inanmırlar. Bu da onları zorbalığa daha da meyilli edir.

Proyeksiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorba öz hədəfi üzərində özünün həssas olduğu hisslərini proyeksiya edə bilər. Zorbanın tipik olaraq alçaldıcı fəaliyyəti zorbalığın qurbanını hədəf alsa da, bu cür neqativliyin əsl mənbəyi demək olar ki, hər zaman zorbanın öz şəxsi narahatlığı və həssaslığı olur. Bu cür yerindən edilmiş neqativ emosiyalar insanlararası münasibətlərdən tutmuş, beynəlxalq münasibətlərdə belə meydana çıxa bilər. Bu hətta, beynəlxalq hərbi toqquşma ilə belə nəticələnə bilər.[65] Such aggressive projections of displaced negative emotions can occur anywhere from the micro-level of interpersonal relationships, all the way up through to the macro-level of international politics, or even international armed conflict.[66]

Emosional zəka

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalıq həmyaşıdlar arasında aressiyanı, ziyan verməni, şiddəti yayan sosial təsirdir.[67] Zorbalıq təkrar ediləndir və qurbanlar üzərində güclü vəziyyətdə olan şəxslər tərəfindəntəkrar edilir. Araşdırmalar göstərir ki, zorbalıq və emosional arasında əlaqənin olduğunu sübut etmişdir.[68] Mayerin konsepsiyası emosional və intelektual prosesləri birləşdirir. Ya zorbada, ya da zorbanın qurbanı olan şəxsdə aşağı emosional zəka müşahidə edilir.[69]

Kontekst

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kiberzorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Kiberzorbalıq

Kiberzorbalıq — başqa insanlara düşünülmüş şəkildə dəfələrlə zərər vurmaq və ya təqib etmək üçün informasiya texnologiyalarından istifadə edilməsidir.[70]

İki növ kiberzorbalıq vardır. Birincisi daha çox texniki tərəfi əhatə edən elektronik zorbalıq, digəri isə psixoloji tərəfi əhatə edən elektronik əlaqə zorbalığıdır.[71]

Elektronik zorbalıq şəxslərin şifrələrini ələ keçirmək, səhifələrini çökdürmək, spam məktublar göndərmək ya da viruslu e-maillər göndərmək kimi texniki hadisələri əhatə edir. Elektronik zorbalıq fərdi ediləcəyi kimi bir çox şəxs tərəfindən də təşkil edilə ya da eyni anda edilə bilər. DDoS deyilən bu cür hadisələrin hədəfi sistemi istifadə edilməz hala gətirməkdir. Bu cür hücumlar şəxslərin sahib olduğu saytlara edildiyi kimi, böyük qurumlara və ya dövlətlərə aid saytlara qarşı da edilə bilər.[72] Bu hücumlar təchizata və proqramlara birbaşa olaraq təsir edərkən, dolaylı olaraq şəxslərin duyğularına da təsir etməkdədir.[73]

Fiziki məhdudiyyətli şəxslərə zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fiziki məhdudiyyətli şəxslərin zorbalıqdan yüksək dərəcədə əziyyət çəkdiyi qeyd olunur. Bu fəaliyyət nifrət cinayəti kimi qəbul edilir.[74]

Bu zorbalıq əlil arabalı, dodağı yarıq olan görünüşdə hiss olunan məhdudiyyətli insanlarla məhdudlaşmır. Bu zorbalıq dərk etmə problemi yaşayan, uitizmdən əziyyət çəkən və s. kimi əqli qüsurlu insanları da əhatə edir.[75][76][77]

Digər bir problem isə odur ki, əqli qüsurlu insanlar bu zorbalığı digərlərinə ya heç izah etmirlər, ya da izah edə bilmirlər. Bunu etdikdə isə onları ya ciddi qəbul etmir, ya da dediklərinə inanmırlar.[78]

Leqal zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Leqal zorbalıq dedikdə bir şəxsi cəzalandırmaq və ya nəzarətdə saxlamaq üçün qanuni prosedur başlatmaq nəzərdə tutulur. Leqal zorbalıqda məqsəd zamanı müdafiəçi tərəfi təkrarlanan, ağır, sıxıcı hüquqi prosedurlarla yormaq və ya bezdirməkdir. Bununla da güman edilir ki, müdafiəçi tərəf sonda iddiaçı tərəfin təklifi ilə razılaşacaq. Lakin bu təqsirkar vəziyətdə olduğuna görə yox, sadəcə bezib yorulduğu üçün baş verir. Bu həmçinin, Xalqın Qatılmasına Qarşı Strateji Məhkəmə ( ing. SLAPP ) formasını da ala bilər. ABŞ-da 2011 və 2012-ci illərdə etirazlara səbəb olmuş SOPA və PİPA hadisələrinə bu cür prosesin səbəb olduğu ehtimal edilir.

Hərbi zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Dedovşina

2000-ci ildə Birləşmiş Krallığın Müdafiə Nazirliyi zorbalığa fiziki gücün tətbiqi və ya hakimiyyətin sui-istifadəsi yolu ilə kimlərisə qorxutmaq, qurban etmək və ya qanunsuz cəzalar verilməsi kimi tərif etmişdir.

Bəziləri hərbi xidmətin digər sahələrdən fərqli olduğu üçün buna icazə verilməsini müdafiə edir. Buunla öz həyatlarını riskə atacaqları gözlənilən hərbi qulluqçuların zorbalığa görə öz fiziki və mənəvi güclərini artıracaqları gözlənilir.

Hərbi xidmətdə yaranan dedovşinalar hərbi zorbalığın növü sayılır.[79]

Hərbi zorbalıq Azərbaycanda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2013-cü il yanvarın 12-də Bakının Fəvvarələr meydanında "Əsgər ölümlərinə SON!" aksiyası keçirilib.[80][81][82] İştirakçıların əsas şüarları "Əsgərimiz ölməsin, ordu morqa dönməsin", "Ali Baş Komadan, bizə cavab ver", "Bəsdir yalan danışmaq!", "Əsgər ölümünə yox!" olub.[80] Aksiya iştirakçıları Daşkəsəndə «N» saylı hərbi hissədə xidmət edən əsgər Ceyhun Qubatovun ölümünə etiraz ediblər.[80] Aksiyanın dağıtmaq üçün polislər su şırnağı, rezin güllə və göz yaşardıcı qazlardan istifadə edilib.[80]

Valideynlərin övladlara qarşı zorbalığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sübut olunmuşdur ki, qəzəbli, daima özünü təhlükədə hiss edən, daima dominantlığa və uşaqlarını nəzarətdə saxlama ehtiyac hiss edən valideynlərin övladları öz yaşıdlarına qarşı xeyli aqressiv olurlar.[83] Amerikan Psixologiya Assosasiyası övladlarının zorbalıqla məşğul olmasından şübhələnən valideynlərə məsləhət görür ki, onlar uşaqlarına necə örnək olduqlarını, yəni öz iş yoldaşları, yaşıdları və uşaqları ilə necə münasibət saxladıqlarını nəzərdən keçirsinlər.[84]

Həbsxana zorbalığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalıqla məşöul olan yerlərdən biri də həbsxanalardır. Həbsxan işçilərinin oradakı məhbuslarla münasibətləri də əlavə bir məsələdir. Beləcə, aşağıdakı zorbalıq ssenariləri mümkündür:

  • Məhbusların məhbuslara qarşı zorbalığı.
  • İşçilərin məhbuslara qarşı zorbalığı.
  • İşçilərin işçilərə qarşı zorbalığı (iş yeri zorbalığı kimi)
  • Məhbusların işçilərə qarşı zorbalığı

Məktəbdə zorbalıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məktəbdə zorbalıqla adətən bu kateqoriyadakı şəxslər üzləşir:[85][86][87][88][89]

  • Dərslərdə pis qiymət alanlar
  • Dərslərdə yaxşı qiymət alanlar
  • Müəllimlərin sevimli şagirdləri
  • Fiziki zəif olan uşaqlar
  • Valideynləri tərəfindən çox qorunan uşaqlar
  • Şikayətlənənlər
  • Müəllim uşaqları
  • Vunderkindlər
  • Sinifdə qrupdan ayırd edən xəstəliklərdən əziyyət çəkənlər
  • Yoxsul valideynlərin uşaqları
  • Müasir elektronik yenilikləri olmayan və ya digər uşaqlar üçün əlçatmaz və bahalı texnologiyalara sahib olanlar
  • Qeyri-adi, standart dünyagörüşündən fərqli uşaqlar ("ağ qarğalar")
  • Milli azlıqların nümayəndələri
  • Cinsi azlıqların nümayəndələri
  • Müəllimlər

2019-cu ildə Bakıda zorbalıqdan əziyyət çəkən və daha sonra intihar edən Bakı şəhəri 162 nömrəli tam orta məktəbin 8-ci sinif şagirdi Elina Hacıyevanın ölümü sosial şəbəkələrdə güclü müzakirələrə səbəb olub.[90][91] Hacıyevanın təhsil aldığı 162 saylı məktəbin direktoru Sevinc Abbasova, direktor müavini Lalə Məhərrəmova, sinif rəhbəri Çimnaz Mehdiyeva, həmin təhsil müəssisəsinin psixoloqu Könül Ağayeva işdən çıxarılıb.[92] 2019-cu il aprelin 12-də 2004-cü il təvəllüdlü Elina Hacıyevanın təhsil aldığı məktəbin üçüncü mərtəbəsindən özünü ataraq intihara cəhd etməsi faktı ilə bağlı Cinayət Məcəlləsinin 125-ci (özünü öldürmə həddinə çatdırma) maddəsi ilə cinayət işi başlanıb. Cinayət işi üzrə ibtidai istintaq Bakı şəhər prokurorluğunda yaradılmış istintaq qrupuna tapşırılıb.[92]

İş yeri zorbalığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İş yeri zorbalığı iş yerində bir şəxsin davamlı olaraq bir şəxə və ya şəxslərə qarşı pis rəftar etdiyi zaman meydana çıxır.[93] İş yeri zorbalığı zamanı sözlü və ya sözsüz, psixoloji və alçaldıcı zorbalıq baş verə bilər. İş yeri aqressiyası xüsusilə çətindir. Çünki məktəb zorbalığı kimi zorbalıqlardan fərqli olaraq, iş yerindəki zorbalar həmin qurumun, təşkilatın, cəmiyyətin qaydalarına və siyasətinə uyğun fəaliyyət göstərirlər. Hədəfə və ya qurbana qarşı zorbalıq edənin ondan yuxarı vəzifəli şəxslər olduğu hallar üstünlük təşkil edir. Lakin zorba hədəfdən eyni vəzifədə və ya ondan aşağı səviyyədə də çalışa bilər.[94]

İş yeri zorbalığı ilk dəfə 1992-ci ildə Andreya Adams tərəfindən işlənilmişdir. O, bu ifadədən özünün "İş yerində zorbalıq: Ona necə qarşı çıxmalı və dəf etməli" kitabında bəhs etmişdir.[95][96]

İş yerinin daha böyük və ya kiçik həcmli olmasının zorbalıq üzərindəki təsiri də araşdırılmışdır. İş yeri zorbalığı aşkar və ya gizli formada ola bilər. Yuxarı vəzifəli şəxslər tərəfindən hiss edilməyə də bilər, ya da bir çox şəxs tərəfindən bilinə də bilər.[97]

Neqativ təsirlər təkcə hədəflə məhdudlaşmaya da bilər. Zorbalıq işçilərin həvəsini aşağı sala və ya qurumun mədəniyyətini pis mənada dəyişə də bilər. İş yerində zorbalığa qarşı bir şəxsin və ya bir qrupun çıxmasının ciddi bir nəticəyə gətirib çıxarmadığı düşünülür.[98]

Akademik sahədə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Akademik sahədə zorbalıq akademik iş yerlərində, xüussilə universitet və kolleclərdəki elm adamları və ya digər işçilər arasında ba. verir. İnanılır ki, bu sahədəki zorbalıq digər sahələrə nisbətən daha azdır.[99]

Sənaye sahələrində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Neft sənayesində, menaxini sahələrdə, maşın dükanlarında və s. iş yerlərində zorbalıq geniş yayılmışdır. Qorxutmanın və təhdid etmənin belə hadisələr barədə rəsmi şikayətlərin edilməsinə mane olduğu düşünülür. Sənaye və ya istehsalat sahələrində daha çox aşağı təhsilli kişilər işləyir. Belə yerlərdə zorbalıq barədə məlumat verilməsi qadına xas xüsusiyyət kimi qəbul edilir və həmin adam xəbərçilik ittiham edilir. Bundan tez-tez yuxarı vəzifəli şəxslərin yanında hörmət qazanmaq üçün istifadə edilir.[100]

İnformasiya texnologiyaları sahəsində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnformasiya texnologiyaları sahəsindəki zorbalıq xəstəlik hallarına, aşağı səviyyəli iş həvəsinə və rəhbərliyin tez-tez dəyişməsinə səbəb olur. Son vaxtı müəyyən olan işlər və və s. kimi səbəblər stress altındakı rəhbərliyi öz işçilərinə qarşı zorbalığa təhrik edir.[101][102]

Hüquqi sahədə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digər sahəlrlə müqayisədə hüquq sahəsində zorbalığın daha geniş şəkildə yayıldığı güman edilir.[103] İnanılanın əksinə iterarxik vəziyyətin buna yardım etdiyinə inanılır. Bu sahədəki zorbalığa qadın hüquqşünaslar, təcrübəçilər, 5 ildən az təcrübəsi olan işçilər və digər şəxslər zorbalığa məruz qalır.[104]

Tibb sahəsində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tibb sahəsindəki zorbalq daha çox tibb bacılarına və təcrübəçi həkimlərə qarşı olur. Bunun tibb sahəsindəki mühafizəkar və iyerarxik adət-ənənənin nəticəsində baş verdiyi güman edilir. Beləcə, uzun müddət davam edən zorbalıq zənciri formalaşır.

Amerikan Tibb Bacıları Assosasiyasınnı bildirdirmişdir ki, bütün tibb bacılarının və qardaşlarının təhlükəsiz, təzyiqsiz mühitdə işləmə haqqları vardır. Lakin onların bu hüquqları səbəbləri tam formada aydın olmasa da, geniş şəkildə pozulur. İnsanlararası qeybətin və şayiəlrin də buna səbəb olduğu düşünülür.[105]

Tədris prosesində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müəllimlər də bir çox hallarda zorbalığa məruz qalırlar. Lakin elə hallar olur ki, zorbalığı edən tərəf məhz müəllimlərin özü olur.

Digər sahələrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalıq sözünə bir şəxsə bir şeyi aressiv formada, təhdidləvə ya güc tətbiq etməklə qəbul etdirmək kimi tərif verilməsinə görə buna bir çox iş sahələrində rast gəlinir. İnsanlar müsbət vədlərlə işçilərini və ya iş yoldaşlarını həvəsləndirmək əvəzinə onlara qarşı təhdidlərdən, şayiələrdən və s.-dən istifadə edərək onları özünə tabe etməyə cəhd edir. Buna görədir ki, psixoloq Pauline Rennie-Peyton qeyd edir ki, biz həyatın bütün sahələrində zorbalıqla qarşılayırıq.[106]

Cansız obyektlərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uşaqların yaşlılara yardım etməsi üçün nəzərdə tutulmuş antropomorfik robotlara qarşı zorbalıq etdiyi müşahidə edilir. Onların hücumları robotların hərəkət yollarını bloklamaq kimi hərəkətlə başlayır, sonradan sözlü zorbalığa, daha sonradan isə həmin obyektin dağıdılması ilə müşahidə edilir. Araşdırma zamanı bəlli olmuşdur ki, robotları qıran uşaqların 75 faizi onları insan kimi qəbul etdiyini, 35 faizi isə bunu əyləncə üçün etdiklərini bildirmişdir.[107]

Qarşısının alınması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalığı önləmə onun qarşısının alınması, ona mane olunması və dayandırılmasıdır. Bir çox kompaniya dünya üzrə zorbalığa qarşı mübarizə aparmağa çalışır.[108] Zorbalığa qarşı olan kompaniyalara və tədbirlərə aiddir: Antizorbalıq günü, Antizorbalıq həftəsi, Beynəlxalq Çəhrayı günü, Beynəlxalq Zorbalığa qardaş dayanma günü və Milli zorbalığın qarşısının alınması günüş ABŞ-nin 23 ştatında qəbul edilmiş qanunlara görə məktəblərdə zorbalıq qadağan edilmişdir.[109]

Zorbalığa cavab

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zorbalıq davam edən və izolyasiya olmayan davranışdır. Ümumi olaraq, insanlar zorbalıqla qarşılaşdıqda ona ya ona cavab verir, ya görməzdən gəlir, ya da zorbanı ələ ala bilmək üçün nüfuz fiquruna çevirir. Zorbalığı görməzdən gəlmək çox zaman heç nəyi yaxşılaşdırmır və bir çox hallarda, vəziyyətin daha da pisləşməsinə səbəb olur.[110] Zorbalıq davranışına tez bir zamanda cavab vermək önəmlidir. Bu onun ələ alınmasına və bir daha da törədilməməsinə səbəb ola bilər. Zorbalığa kənardan şahidlik edənlərin reaksiyası çox önəmlidir.[111] Ona qarşı kənardakı şəxslərin heç nə etməməsi onu daha da qızışdıra bilər, az da olsa ona qarşı çıxılması isə onu sakitləşdirə bilər.[112]

Səlahiyyətli şəxslər bu məsələlərdə mühüm rol oynaya bilər. Buna misal olaraq zorbanın valideynlərini, müdirlərini, insan resursları rəhbərini, komanda rəhbərini və s.-i göstərmək olar. Bunu etmək həmçinin, səlahiyyətli şəxslərin vəzifə borclarıdır.[113][114] Lakin bəzi hallarda, bu vəzifəli və səlahiyyətli şəxslər necə reaksiya vermək lazım olduğunu bilmirlər. Bu isə vəziyyətin daha da pisləşməsinə səbəb olur. Hətta bəzi məqamlarda səlahiyyətli şəxslər zorbanı daha da həvəsləndirir və dəstəkləyirlər.[115] Bu isə hədəfin və ya qurbanın daha tez bir zamanda sınmasına, izolyasiya olmasına və marjinallaşmasına səbəb olur. Ən uyğun cavab vermə yolu zorbalığın olması faktını qəbul edib, qanuni cəzaları vermək və bunun olmayacağı mühiti formalaşdırmaqdır. Zorbalığın qurbanı olan insan bir çox hallarda hansı səlahiyyətli məqamlara müraciət edəcəyini və buna qarşı necə mübarizə aparacağını bilmir. Belə hallarda ən yaxşı reaksiya bu sahədə təlim görmüş təlimçi və ya psixoloqla məsləhətləşməkdir.[116] Some of the most effective ways to respond, are to recognise that harmful behaviour is taking place, and creating an environment where it won't continue.[117]

Mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kinoda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Animedə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Video oyunlarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Məktəblərdə bullinq nə dərəcədə araşdırılır?". www.meydan.tv. www.meydan.tv. 2021-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-12.
  2. ↑ 1 2 Juvonen, J.; Graham, S. "Bullying in Schools: The Power of Bullies and the Plight of Victims". Annual Review of Psychology. 65. 2014: 159–85. doi:10.1146/annurev-psych-010213-115030. PMID 23937767.
  3. ↑ Burger, Christoph; Strohmeier, Dagmar; Spröber, Nina; Bauman, Sheri; Rigby, Ken. "How teachers respond to school bullying: An examination of self-reported intervention strategy use, moderator effects, and concurrent use of multiple strategies". Teaching and Teacher Education. 51. 2015: 191–202. doi:10.1016/j.tate.2015.07.004.
  4. ↑ Elizabeth Bennett. Peer Abuse Know More!: Bullying from a Psychological Perspective. Infinity. 1 yanvar 2006. ISBN 978-0-7414-3265-0. 14 September 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  5. ↑ "History". OLWEUS Bullying Prevention Program. OLWEUS Bullying Prevention Program. 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  6. ↑ Valerie E. Besag. Bullies and victims in schools: a guide to understanding and management. Open University Press. 1989. ISBN 978-0-335-09542-1. 2014-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  7. ↑ Williams, Ray. "The Silent Epidemic: Workplace Bullying". Psychology Today. 3 May 2011. 2015-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-13.
  8. ↑ Whittaker, E. "Cyberbullying via social media". Journal of School Violence. 2016: 11–29.
  9. ↑ Steinfeldt, Jesse A.; Vaughan, Ellen L.; LaFollette, Julie R.; Steinfeldt, Matthew C. "Bullying among adolescent football players: Role of masculinity and moral atmosphere". Psychology of Men and Masculinity. 13 (4). October 2012: 340–353. doi:10.1037/a0026645. hdl:2022/14023. 2015-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  10. ↑ 1 2 Berger, Kathleen Stassen. Invitation to the Life Span. New York: Worth Publishers. 2014. ISBN 978-1464172052.
  11. ↑ "The University of Manchester Dignity at Work and Study Policy". The University of Manchester. January 2012. 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  12. ↑ "State Laws Related to Bullying Among Children and Youth" (PDF). U.S. Department of Health and Human Services - Health Resources and Services Administration - Maternal and Child Health Bureau. U.S. Department of Health and Human Services. March 4, 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  13. ↑ "Bullying Definitions". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-26.
  14. ↑ Brank, Eve M.; Hoetger, Lori A.; Hazen, Katherine P. "Bullying". Annual Review of Law and Social Science. 8 (1). December 2012: 213–230. doi:10.1146/annurev-lawsocsci-102811-173820.
  15. ↑ "no bullying". nobullying.com/physical-bullying/. 1 dekabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 noyabr 2016.
  16. ↑ "What is Verbal Bullying and How to Handle Verbal Bullies - Bullying Statistics". Bullying Statistics. 2015-07-08. 2016-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-30.
  17. ↑ "Children who are bullying or being bullied". Cambridgeshire County Council: Children and families. Cambridgeshire County Council. 2013-07-24. 2013-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  18. ↑ Ericson, Nels. "Addressing the Problem of Juvenile Bullying" (PDF). OJJDP Fact Sheet #FS-200127. 27. June 2001. 2015-06-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  19. ↑ Meyer, Doug. "The Gentle Neoliberalism of Modern Anti-bullying Texts: Surveillance, Intervention, and Bystanders in Contemporary Bullying Discourse". Sexuality Research and Social Policy. 13 (4). 2016: 356–370. doi:10.1007/s13178-016-0238-9.
  20. ↑ Norton, Chris. "What is the Definition of Relational Bullying / Social Bullying - BRIM Anti-Bullying Software". BRIM Anti-Bullying Software. 2016-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-30.
  21. ↑ "Cyberbullying". kidshealth.org. 2016-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-30.
  22. ↑ Noa Davenport; Ruth Distler Schwartz; Gail Pursell Elliott. Mobbing: Emotional Abuse in the American Workplace. Civil Society Publishing. 1999-07-01. ISBN 978-0-9671803-0-4. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  23. ↑ Mobbing: Emotional Abuse in the American Workplace by Noa Davenport, Ruth D. Schwartz and Gail Pursell Elliott.
  24. ↑ MMD. "Mobbing ile mücadele derneği". www.mobbing.org.tr.
  25. ↑ İdil IŞIK. "İnsan Kaynakları Yönetimi Profesyonellerinin İş Ortamındaki Zorbalık Davranışlarına Dair Perspektifleri: Zorbalığın Tanımı, Nedenleri ve Sonuçları" (PDF). www.calismatoplum.org. 2016-02-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  26. ↑ Ståle Einarsen. Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice. Taylor & Francis. 2003. ISBN 978-0-415-25359-8. 2014-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  27. ↑ Cardemil, Alisha R.; Cardemil, Esteban V.; O'Donnell, Ellen H. "Self-Esteem in Pure Bullies and Bully/Victims: A Longitudinal Analysis". Journal of Interpersonal Violence. 25 (8). August 2010: 1489–1502. doi:10.1177/0886260509354579. PMID 20040706.
  28. ↑ Batsche, George M.; Knoff, Howard M. "Bullies and their victims: Understanding a pervasive problem in the schools". School Psychology Review. 23 (2). 1994: 165–175. 2012-03-02 tarixində arxivləşdirilib.
  29. ↑ "Those who can, do. Those who can't, bully". Bully OnLine. Tim Field. 2013-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  30. ↑ Syiasha. "Presentation Bullying". Scribd. Scribd Inc. 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  31. ↑ Levinson, Edward M.; Levinson, Edward M. "Assessment of Bullying: A Review of Methods and Instruments". Journal of Counseling & Development. 82 (4). 2004: 496–503. doi:10.1002/j.1556-6678.2004.tb00338.x.
  32. ↑ Ball, H.A. "Genetic and environmental influences on victims, bullies and bully-victims in childhood". Journal of Child Psychology and Psychiatry. 49 (1). Jan 2008: 104–12. doi:10.1111/j.1469-7610.2007.01821.x. PMID 18181884.
  33. ↑ Cook, Clayton R.; Williams, Kirk R.; Guerra, Nancy G.; Kim, Tia E.; Sadek, Shelly. "Predictors of Bullying and Victimization in Childhood and Adolescence: A Meta-analytic Investigation" (PDF). School Psychology Quarterly. 25 (2). 2010: 65–83. CiteSeerX 10.1.1.617.7810. doi:10.1037/a0020149. 2014-03-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  34. ↑ Juvonen (2003) Bullying Among Young Adolescents: The Strong, the Weak and the Troubled Arxiv surəti 18 avqust 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-08-18 at the Wayback Machine in Pediatrics, December 2003, "The benefits of bullying". 2004. 2011-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-03.
  35. ↑ "Bullies are the healthiest pupils". Education. BBC News. BBC. 1999-12-14. 2013-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  36. ↑ Carroll M. Brodsky. The Harassed Worker. Lexington Books. 1976. ISBN 978-0-669-01041-1. 2014-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  37. ↑ Ashforth, Blake. "Petty Tyranny in Organizations". Human Relations. 47 (7). 1994: 755–778. doi:10.1177/001872679404700701.
  38. ↑ "Bullies, Victims, and Bystanders". athealth.com: Consumer: Issues. Athealth.com. 2014-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  39. ↑ "New Tactics To Tackle Bystander's Role In Bullying". Science News. Science Daily. Science Daily, LLC. 2009-01-27. 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  40. ↑ "Pasco students get 'hero' training to stop bullying". Pasco County. The Tampa Tribune. Tampa Media Group, LLC. 2010-10-12. 2014-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  41. ↑ "Program Helps Students Combat Bullying - Students participate with enthusiasm". Winning Harmony Counselling. 2010-10-04. 2013-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  42. ↑ Thornberg, Robert; Tenenbaum, Laura; Varjas, Kris; Meyers, Joel; Jungert, Tomas; Vanegas, Gina. "Bystander Motivation in Bullying Incidents: To Intervene or Not to Intervene?". Western Journal of Emergency Medicine. 13 (3). August 2012: 247–252. doi:10.5811/westjem.2012.3.11792. PMC 3415829. PMID 22900122.
  43. ↑ Jensen, I. B.; Alipour, A.; Hagberg, J.; Jensen, I. B. "The impact of bystanding to workplace bullying on symptoms of depression among women and men in industry in Sweden: an empirical and theoretical longitudinal study". International Archives of Occupational and Environmental Health. 86 (6). August 2013: 709–716. doi:10.1007/s00420-012-0813-1. ISSN 1432-1246. PMC 3722445. PMID 22940902.
  44. ↑ Vanderbilt, Douglas; Augustyn, Marilyn. "The effects of bullying". Paediatrics and Child Health. 20 (7). 2010: 315–320. doi:10.1016/j.paed.2010.03.008.
  45. ↑ Kim YS; Leventhal B. "Bullying and suicide. A review". International Journal of Adolescent Medicine and Health. 20 (2). 2008: 133–54. doi:10.1515/IJAMH.2008.20.2.133. PMID 18714552.
  46. ↑ Statistics on bullying Arxiv surəti 17 fevral 2005 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2005-02-17 at the Wayback Machine
  47. ↑ Effects of Bullying | StopBullying.gov Arxiv surəti 20 noyabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2015-11-20 at the Wayback Machine
  48. ↑ BRUNSTEIN KLOMEK, ANAT; MARROCCO, FRANK; KLEINMAN, MARJORIE; SCHONFELD, IRVIN S.; GOULD, MADELYN S. "Bullying, Depression, and Suicidality in Adolescents". Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 46 (1). January 2007: 40–49. doi:10.1097/01.chi.0000242237.84925.18. ISSN 0890-8567. PMID 17195728. 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-10.
  49. ↑ Kaltiala-Heino, Riittakerttu; Fröjd, Sari; Marttunen, Mauri. "Involvement in bullying and depression in a 2-year follow-up in middle adolescence". European Child & Adolescent Psychiatry. 19 (1). 2009-07-09: 45–55. doi:10.1007/s00787-009-0039-2. ISSN 1018-8827. PMID 19588185. 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-10.
  50. ↑ Fekkes, M.; Pijpers, F. I. M.; Verloove-Vanhorick, S. P. "Bullying: who does what, when and where? Involvement of children, teachers and parents in bullying behavior". Health Education Research. 20 (1). 2005-02-01: 81–91. doi:10.1093/her/cyg100. ISSN 0268-1153. PMID 15253993.
  51. ↑ Hepburn, Lisa; Azrael, Deborah; Molnar, Beth; Miller, Matthew. "Bullying and Suicidal Behaviors Among Urban High School Youth". Journal of Adolescent Health. 51 (1). July 2012: 93–95. doi:10.1016/j.jadohealth.2011.12.014. ISSN 1054-139X. PMID 22727083.
  52. ↑ Wang, Jing; Nansel, Tonja R.; Iannotti, Ronald J. "Cyber and Traditional Bullying: Differential Association With Depression". Journal of Adolescent Health. 48 (4). April 2011: 415–417. doi:10.1016/j.jadohealth.2010.07.012. ISSN 1054-139X. PMC 3058261. PMID 21402273.
  53. ↑ "Men who tormented suicide waitress Brodie Panlock fined". dailytelegraph.com.au. 2010-02-08. 2017-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2017.
  54. ↑ "Jessica Kassandra Haffer". Keith & Jeralyn Haffer. 2014-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  55. ↑ "Hamed Nastoh". 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  56. ↑ Grzegorek, Vince. "Family of Sladjana Vidovic, 16-Year-Old Who Committed Suicide, Suing Mentor Schools". 2010-08-23. 2021-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-29.
  57. ↑ Caruso, Kevin. "April Himes Memorial". Suicide.org. Suicide.org. 2012-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  58. ↑ McLaughlin, Elliot C. "Montana teen loved pit bulls, poetry before rape and suicide". U.S. CNN. Cable News Network. 2013-08-30. 2013-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  59. ↑ Pearce, Matt. "Florida girl, 12, found dead after bullies said 'kill yourself'". U.S.: Nation Now. Los Angeles Times. 2013-09-12. 2013-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  60. ↑ "bullying suicide statistics". 2018-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-10.
  61. ↑ Tanya. "Child Development Academician Says Bullying Is Beneficial To Kids". News. Med India. Medindia. 2009-02-02. 2013-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  62. ↑ Positive Anti-Bullying Strategies by Melissa Graham Arxiv surəti 10 noyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-11-10 at the Wayback Machine
  63. ↑ Vaillancourt, T. "Androgen dynamics in the context of children's peer relations: an examination of the links between testosterone and peer victimization". Aggressive Behavior. 35 (1). 2009: 103–13. doi:10.1002/ab.20288. PMID 19021234.
  64. ↑ Chabrol H.; Van Leeuwen N.; Rodgers R.; Séjourné S. "Contributions of psychopathic, narcissistic, Machiavellian, and sadistic personality traits to juvenile delinquency". Personality and Individual Differences. 47 (7). 2009: 734–39. doi:10.1016/j.paid.2009.06.020.
  65. ↑ Paul Gilbert, Overcoming Depression (1999) p. 185–6
  66. ↑ Carl G. Jung ed., Man and his Symbols (London 1978) p. 181–2
  67. ↑ Mayer, J.D.; Roberts, R.D; Barasade, S.G. "Human abilities: Emotional intelligence". Annual Review of Psychology. 59 (1). 2008: 507–536. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093646. PMID 17937602.
  68. ↑ Tolegenova, A.A.; Jakupov, S.M.; Chung, Man Cheung; Saduova, S.; Jakupov, M.S. "A Theoretical Formation of Emotional Intelligence and Childhood Trauma among Adolescents". Procedia - Social and Behavioral Sciences. 69. 2012: 1891–1894. doi:10.1016/j.sbspro.2012.12.142.
  69. ↑ Mckenna, J.; Webb, J. "Emotional intelligence". British Journal of Occupational Therapy. 76 (12). 2013: 560. doi:10.1177/030802261307601202.
  70. ↑ Wolpert, Stuart. "The teenage brain on social media". UCLA Newsroom (ingilis). 2019-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  71. ↑ Jose Bolton; Stan Graeve. No Room for Bullies: From the Classroom to Cyberspace. Boys Town Press. 2005. ISBN 978-1-889322-67-4. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  72. ↑ Luxton, DD; June, JD; Fairall, JM. "Social media and suicide: a public health perspective". Am J Public Health. 102 Suppl 2. 2012: S195–200. doi:10.2105/AJPH.2011.300608. PMC 3477910. PMID 22401525.
  73. ↑ Arıcak, Osman TolgaArıcak. Siber Zorbalık: Gençlerimizi Bekleyen Yeni Tehlike. II. Kariyer Penceresi. 2012. səh. 10-12.
  74. ↑ Katherine Quarmby. Scapegoat: Why We Are Failing Disabled People. Portobello Books Limited. 2011. ISBN 978-1-84627-321-6. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  75. ↑ Clare Sainsbury. Martian in the Playground: Understanding the Schoolchild with Asperger's Syndrome. SAGE Publications. 30 September 2009. ISBN 978-1-4462-4398-5. 1 January 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  76. ↑ Tony Attwood. The Complete Guide to Asperger's Syndrome. Jessica Kingsley Publishers. 2006. 95–111. ISBN 978-1-84310-495-7. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  77. ↑ Amanda Kirby. Dyspraxia: The Hidden Handicap. Souvenir Press. 1 October 2002. 106–113. ISBN 978-0-285-63512-8. 1 January 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  78. ↑ Geoff Brookes. Dyspraxia. Continuum. Yanvar 2005. 43–46. ISBN 978-0-8264-7581-7. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  79. ↑ "Dünya ölkələrində «dedovşina»". www.azadliq.org. www.azadliq.org. 2021-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
  80. ↑ 1 2 3 4 "Azerbaijan police break up protest against abuse in army". Reuters. Reuters. 2022-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2019.
  81. ↑ "Azerbaijan police break up protest against abuse in army". www.hurriyetdailynews.com. www.hurriyetdailynews.com. 2021-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2019.
  82. ↑ "Bakıda əsgər ölümlərinə etiraz aksiyası keçirilib". BBC. BBC. 2019-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2019.
  83. ↑ Priesnitz, Wendy. "Parental Bullying Creates Bullies". Natural Child Magazine. Wendy Priesnitz. 2013-10-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  84. ↑ "Bullying: How parents, teachers, and kids can take action to prevent bullying". American Psychological Association. American Psychological Association. 2022-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  85. ↑ Кирилл Хломов. Психология подросткового возраста: проблема буллинга. О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров
  86. ↑ "Ottawa News | Latest Information, Updates & Articles | Ottawa Citizen". 2017-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-22.
  87. ↑ James Garbarino; Ellen deLara. And Words Can Hurt Forever: How to Protect Adolescents from Bullying, Harassment, and Emotional Violence. Free Press. 2 September 2003. ISBN 978-0-7432-2899-2. 1 January 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  88. ↑ Witted, Kathryn Suzanne, "Student Reports of Physical and Psychological Maltreatment in Schools: An Under Explored Aspect of Student Victimization in Schools", PhD dissertation, University of Tennessee, 2005, 2013-10-31 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2013-10-29
  89. ↑ Whitted, K. S.; Dupper, D. R. "Do Teachers Bully Students?: Findings From a Survey of Students in an Alternative Education Setting". Education and Urban Society. 40 (3). 2007: 329–341. doi:10.1177/0013124507304487.
  90. ↑ "İntihar etdiyi deyilən Elina Hacıyevanın anası: "Bu işdə əli olan hər kəsdən şikayət etmişik"". www.bbc.com. www.bbc.com. 2022-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
  91. ↑ "Teen suicide in Azerbaijan: new details cause wave of indignation". jam-news.net. jam-news.net. 2021-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
  92. ↑ 1 2 "Məktəblinin ölümü ilə bağlı cinayət işi açıldı". www.azadliq.org. www.azadliq.org. 2021-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 aprel 2019.
  93. ↑ Rayner, C. & Keashley, L. (2005). Bullying at work: A perspective from Britain and North America. In S. Fox & P. E. Spector (eds.) Counterproductive work behavior: Investigations of actors and targets (pp. 271-296). Washington DC: American Psychological Association.
  94. ↑ Rayner, C., & Cooper, C. L. (2006). Workplace Bullying. In Kelloway, E., Barling, J. & Hurrell Jr., J. (eds.), Handbook of workplace violence (pp. 47-90). Thousand Oaks, CA: Sage.
  95. ↑ "Google ngrams". 2015-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-11.
  96. ↑ Andrea Adamsv with contributions from Crawford, Neil Bullying at Work: How to Confront and Overcome It (1992)
  97. ↑ Ramsay, S., Troth, A & Branch, S . (2010). Work-place bullying: A group processes framework Journal of Occupational and Organizational Psychology, 84(4), 799-816.
  98. ↑ Gillen, Patricia A; Sinclair, Marlene; Kernohan, W George; Begley, Cecily M; Luyben, Ans G. "Interventions for prevention of bullying in the workplace". Cochrane Database of Systematic Reviews. 1. 2017-01-30: CD009778. doi:10.1002/14651858.cd009778.pub2. PMC 6464940. PMID 28134445.
  99. ↑ Keashly, Loraleigh; Neuman, Joel H. "Faculty Experiences with Bullying in Higher Education - Causes, Consequences, and Management" (PDF). Administrative Theory & Praxis. 32 (1). 2010: 48–70. doi:10.2753/ATP1084-1806320103. 2013-10-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  100. ↑ Notelaers, Guy; Vermunt, Jeroen K.; Baillien, Elfi; Einarsen, Ståle; De Witte, Hans. "Exploring Risk Groups Workplace Bullying with Categorical Data". Industrial Health. 49 (1). 2011: 73–88. doi:10.2486/indhealth.ms1155. PMID 20823631. 2012-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  101. ↑ Thomson, Rebecca. "IT profession blighted by bullying". ComputerWeekly.com: Feature. TechTarget. 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  102. ↑ Ann Richards; Sharon L. Edwards. A Nurse's Survival Guide to the Ward. Churchill Livingstone. 2008. ISBN 978-0-443-06897-3. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  103. ↑ Le Mire, Suzanne; Owens, Rosemary A propitious moment?: Workplace bullying and regulation of the legal profession University of New South Wales Law Journal, The Volume 37 Issue 3 (Dec 2014) Arxiv surəti 1 fevral 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2015-02-01 at the Wayback Machine
  104. ↑ Society publishes guidance on tackling bullying in solicitor profession Arxiv surəti 1 fevral 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2015-02-01 at the Wayback Machine The Journal of the Law Society of Scotland 27 iyun 2011
  105. ↑ http://www.nursingworld.org/Bullying-Workplace-Violence Arxivləşdirilib 2018-02-11 at the Wayback Machine Workplace Violence Statistics Dellasega, Cheryl A. "Bullying Among Nurses". American Journal of Nursing. 109 (1). 2009: 52–58. doi:10.1097/01.NAJ.0000344039.11651.08. PMID 19112267. 2013-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-28.
  106. ↑ Karim, Nadiya. "Bullying in Universities: It exists". News: Education: Higher. The Independent. 2010-01-15. 2013-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-29.
  107. ↑ "Scientists are teaching robots to avoid children — because kids can be surprisingly mean". Business Insider. 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-02.
  108. ↑ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. Rivara, Frederick; Suzanne, Le Menestrel (redaktorlar ). Preventing Bullying Through Science, Policy, and Practice. National Academies Press. 2016. doi:10.17226/23482. ISBN 978-0-309-44067-7. PMID 27748087. 2016-05-18 tarixində arxivləşdirilib.
  109. ↑ Ross, SW; Horner, RH. "Bully prevention in positive behavior support". Journal of Applied Behavior Analysis. 42 (4). 2009: 747–59. doi:10.1901/jaba.2009.42-747. PMC 2791686. PMID 20514181.
  110. ↑ W. Craig et al., "Responding to bullying, what works" Arxivləşdirilib 2021-05-15 at the Wayback Machine
  111. ↑ W. Ci, "What can be done to stop bullying among children? Evidence from Canada" Arxivləşdirilib 2021-04-13 at the Wayback Machine
  112. ↑ Bully-zero Australia Foundation, "Respond to bullying" Arxivləşdirilib 2018-05-26 at the Wayback Machine
  113. ↑ ""Stop bullying on the spot"". 2019-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-11.
  114. ↑ Safe work Australia, "Guide for preventing and responding to workplace bullying" Arxivləşdirilib 2021-03-18 at the Wayback Machine
  115. ↑ Veronica Birkett, "Bullied? Don't tell the teacher" Arxivləşdirilib 2020-05-28 at the Wayback Machine
  116. ↑ ""Responding to bullying in Arc UNSW sports"". 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-11.
  117. ↑ E. Field, "The prevalence of workplace bullying in Australia" Arxivləşdirilib 2014-03-06 at the Wayback Machine