Qala

Qala — uzunmüddətli dairəvi müdafiə üçün hazırlanmış, daimi qarnizonu, silahları, ehtiyatları olan və müstəqil idarə olunan strateji əhəmiyyətli məntəqə (şəhər, tikili).

İbtidai icma cəmiyyətində ilk qalalar möhkəmləndirilmiş məskənlər şəklində idi. Bu məskənlər torpaq bəndlər, ağac, kərpic, daş və s. divarlarla əhatə olunurdu. Sonralar hasarların ətrafında adətən su ilə doldurulan dərin xəndəklər qazılırdı. İnşaat işlərinin təkmilləşməsi qədim şəhərlər ətrafında kvadrat və ya dairəvi şəkilli qüləvari divarlar çəkməyə imkan verdi. Divarların hündürlüyü 9–10 m-ə, bəzi hallarda 30 m-ə çatırdı. Divarların qalınlığı hündürlüyünün 1/3 hissəsini təşkil edirdi. Divarlarda mazğallar düzəldilir, yuxarısı dişvarı şəkildə hörülürdü. Qala bürcləri çoxmərtəbəli tikili şəklində olub mustəqil müdafiə üçün ucaldılırdı. Şərq ölkələrində bir neçə səddli qala-şəhərlər mövcud idi (məsələn, Suz şəhəri). Quldar dövlətlərin bir çox şəhəri (Karfagen, Roma, Bizans, Qəbələ və s.) eyni zamanda qala idilər. Qalanın içərisində sonuncu dayaq məntəqəsi kimi içqala (yunanlarda akropol, romalılarda kapitoli adlanırdı) tikilirdi. Orta əsrlərdə Qərbi Avropa ölkələrində möhkəmləndirilmiş qala-qəsrlər vardı.

XIV əsrdə artilleriyanın yaranması və xüsusilə XV əsrdə çuqun mərmilərin kəşf olunması qalaların quruluşunu dəyişməyi tələb edirdi. Odur ki, qala divarlarını daha alçaq və qalın, bürcləri isə divarlar hündürlüyündə, həm də geniş sahəli tikməyə başladılar. Çoxsaylı orduların yaranması ilə (XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəli) qalaların hərb sənətinin yeni prinsiplərinə uyğunsuzluğu üzə çıxdı. Qala hasarlarının qarşısında xüsusi istehkamlar — fortlar yaradılmağa başladı. Birinci və İkinci dünya müharibələri arasındakı dövrdə bütün dövlətlər tədricən quru sərhədlərinin yeni möhkəmləndirmə formalarına — istehkam rayonlarına (möhkəmləndirilmiş rayonlar) və istehkam zolaqlarına keçdilər.

Azərbaycanda ən qədim qalalar siklop tikintiləridir. Sasanilər dövründə bir sıra qala (Beyləqan, Bərdə, Şəmkir, Şamaxı və s.) tikilmişdir. Azərbaycanda qalaların əsasən, üç tipi olmuşdur:

• məbədləri və din xadimlərinin əmlakını qorumağa xidmət edən qalalar. Ləkit məbədi (Qax), Govurqala (Ağdam), Xanəgah (Pirsaat çayı kənarında) və s. qalalar bu qəbildəndir.
• Feodal şəhərlərinin yaranması ilə meydana gəlmiş şəhərtipli qalalar. Bu tipli qala bəzən iki və üçqat divarla və xəndəklə əhatə olunurdu. Bu qalalar üçün dördkünc, dairəvi və yarımdairəvi bürclər xarakterikdir. Qəbələ, Dərbənd, Gəncə, Beyləqan və Bakı qalaları şəhərtipli qalalara misaldır.
• Sıqınacaq rolu oynayan qalalar. Bunlar daha möhkəm və əlçatmaz yerlərdə tikilirdi. Məs, Çıraqqala, Cavanşirqala, Əlincəqala, Gülüstan qalası, Qız qalası (Bakı), Buğurt qalası və s.

• Косточкин В. В. Русское оборонное зодчество конца XIII -начала XVI веков. Отв. ред. В. А. Лавров. М.: Издательство АН СССР, 1962.-287 с. илл., карт.
• Косточкин В. В. Древние русские крепости. М.: Наука, 1964. 143 с., илл., карт.(АН СССР. Научно-популярная серия).
• Mesqui, Jean (1997). Chateaux-forts et fortifications en France. Paris: Flammarion. ISBN 2-08-012271-1.
• Monreal Y Tejada, Luis (1999). Medieval Castles of Spain (English ed.). Konemann. ISBN 3-8290-2221-2.
• Morris, Marc (2004). Castle: A History of the Buildings that Shaped Medieval Britain. London: Channel Four Books. ISBN 0-7522-1536-1.
• Pounds, N. J. G. (1994). The Medieval Castle in England and Wales: A Social and Political History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45828-5.

Qala ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.