Qalaktik Mərkəz

Qalaktik Mərkəzin radio fotosu

Qalaktika Mərkəzi — Süd Yolu qalaktikasının fırlanma mərkəzidir. Süd Yolunun ən parlaq olduğu sahəsi Oxatan, İlandaşıyan və Əqrəb bürcləri istiqamətində Yerdən 8.122 ± 31 parsek (26.490 ± 100 i.i.) məsafədədir. Bu Oxatan A* kompakt radioşüalanma mənbəyi ilə üst-üstə düşür.

Qalaktik Mərkəzin bir parsekində təxminən 10 milyon ulduz var, əsasən qırmızı nəhənglər üstünlük təşkil edir. Həmçinin bir milyon il əvvəl ulduz əmələgəlməsi hadisəsində əhəmiyyətli olan kütləvi ifratnəhəng ulduzlar və Wolf-Raye tipli ulduzlar da var. Qalaktik Mərkəzdə 4,100 ± 0,034 milyon günəş kütləsi tərtibində supermassiv qara dəlik var, bu qara dəlik Oxatan A * radioşüalanma mənbəyini gücləndirir.

Kəşfi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Görmə xətti boyunca ulduzlararası tozun olması səbəbiylə, Galaktik Mərkəz vizual, ultrabənövşəyi və ya yumşaq (aşağı enerjili) rentgen süalanması oblastında aparılan müşahidələrdə tədqiq oluna bilmir. Qalaktika Mərkəzin müşahidəsi gamma şüalanma, ağır (yüksək enerjili) rentgen, infraqırmızı, submilimetr və radio dalğalar oblastlarında aparılır.

İmanuel Kant "Ümumi Təbii Tarix və Göylərin Nəzəriyyəsi" (1755) əsərində, böyük bir ulduzun Süd Yolu Qalaktikası mərkəzində olduğunu və bu ulduzun Sirius ola biləcəyini ifadə etmişdir.[1] Harlow Şapley 1918-ci ildə Süd Yolunu əhatəyə alan kürəvi ulduz topalarının halterinin Oxatan bürcünündəki ulduz topalarının üzərində mərkəzləşmiş olduğunu, lakin bu bölgədəki qaranlıq molekulyar buludlar optik astronomların görüş sahəsinin qarşısını aldığını ifadə etdi[2] 1940-cı illərin əvvəllərində Mount Wilson Rəsədxanasında Walter Baade 100 düym (250 sm) Hooker Teleskopu ilə mərkəzin axtarışını aparmaq üçün Los-Ancelesdəki müharibə şəraitindən faydalandı. O, Alnasl (Qamma Oxatan) yaxınlığında, ulduzlararası toz zolağında Süd Yolu Qalaktikasının nüvəsinin ətrafındakı ulduz topalarının nisbətən aydın görünüş əldə etməyə imkan verən bir dərəcə ölçüsündə boşluğun olduğunu aşkar etdi.[3] Bu boşluq o gündən etibarən Baade pəncərəsi kimi tanınır.[4]

Avstraliyanın Sidney şəhərindəki Dover Heights-də CSIRO-un Radiofizika şöbəsindən Joseph Lade Pawsey başçılıq etdiyi radio astronomlar qrupu "dəniz interferometriyası" metodundan istifadə edərək, Buğa A, Qız A və Sentavr A daxil olmaqla ilk ulduzlararası və qalaktikalararası radio mənbələrindən bəzilərini aşkar etdilər. 1954-cü ildə onlar 80 fut (24 m) sabit peyk antena qurmuş və Qız bürcündə aşkarlanmış çox güclü bir radio şüalanma kəmərinin ətraflı öyrənilməsi üçün istifadə etmişər. Onlar bu kəmərin mərkəzi yaxınlığında güclü nöqtəvi şüalanma mənbəyini Qız A olaraq seçdilər və zamana görə hesab edilən qalaktik mərkəz 32 dərəcə cənub-qərbdə yerləşməsinə baxmayaraq bunun Qalaktikamızın tam mərkəzində yerləşdiyini başa düşdülər.[5]

1958-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının (NASA) qərarı ilə Qız A koordinatları qalaktik koordinat sistemi üçün əsl sıfır koordinat nöqtəsi qəbul edildi.[6] Ekvatorial koordinat sistemində ,

Məsafə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Günəş sistemi ilə Qalaktika Mərkəz arasındakı dəqiq məsafə məlum deyil[7]. 2000-ci ildən etibarən təxminlər 24–28.4 kilo işıq ili (7.4–8.7 kilo parsek) aralığındadır.[8] Həndəsi əsaslı üsullardan və standart astronomik məsafə ölçülü hesablamalar Qalaktik Mərkəzə aşağıdakı məsafələr verir:

  • 7.4±0.2(stat) ± 0.2(syst) or 7.4±0.3 kpc (≈24±1 ki.i.)[8]
  • 7.62±0.32 kpc (≈24.8±1 ki.i.)[9]
  • 7.7±0.7 kpc (≈25.1±2.3 ki.i.)[10]
  • 7.94 or 8.0±0.5 kpc (≈26±1.6 ki.i.)[11][12][13]
  • 7.98±0.15(stat) ± 0.20(syst) or 8.0±0.25 kpc (≈26±0.8 ki.i.)[14]
  • 8.33±0.35 kpc (≈27±1.1 ki.i.)[15]
  • 8.7±0.5 kpc (≈28.4±1.6 ki.i.)[16]

Qalaktik Mərkəzə qədər olan məsafənin dəqiq təyin olunmasına dəyişən ulduzlar tərəfindən (məsələn, RR Lira dəyişənləri) və ya standart astronomik məsafə ölçüsü (məsələn, qırmızı qalınlaşma) kimi çoxsaylı effektlər mane olur.[17][18]

Süd yolunun Qalaktiv mərkəz boyunca uzanan spiral qolunun təbiəti 1–5 kpc (qısa və ya uzun qol) ilə 10–50° arasında dəyişən yarım uzunluq və ya oryentasiya ehtimalı ilə aktiv şəkildə müzakirə olunur.[16][17][19] Bəzi müəlliflər hesab edir ki, Süd yolu biri digərinin işərisində yerləşən iki spiral qoldan ibarətdir.[20] Spiral qol qırmızı ulduz topası (bax: qırmızı nəhənglər) ilə əhatələnmişdir; baxmayaraq ki, RR Lira tipi dəyişən ulduzlar qalaktik qol boyunca yerləşmir.[17][21][22] Hesab olunur ki, Spiral qol Süd Yolunda olan molekulyar hidrogenin böyük bir hissəsini və həmçinin Süd Yolunun ulduzəmələgəlmə aktivliyinin çoxunu özündə birləşdirən və "5 kpc halqası" adı verilən bir halqa ilə əhatələnmişdir. Bura Andromeda qalaktikasından baxdıqda Süd Yolunun ən parlaq hissəsi olmalıdır.[23]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ley, Willy (August 1965). "The Galactic Giants". For Your Information. Galaxy Science Fiction. pp. 130–142.
  2. ↑ Shapley, H (1918). "Studies based on the colors and magnitudes in stellar clusters. VII. The distances, distribution in space, and dimensions of 69 globular clusters". Astrophysical Journal. 48: 154.
  3. ↑ Baade, W (1946). "A Search for the Nucleus of Our Galaxy". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 58: 249.
  4. ↑ Ng, Y. K; Bertelli, G; Chiosi, C; Bressan, A (1996). "The galactic structure towards the Galactic Center. III. A study of Baade's Window: Discovery of the bar population?". Astronomy and Astrophysics.
  5. ↑ Pawsey, J. L (1955). "A Catalogue of Reliably Known Discrete Sources of Cosmic Radio Waves". Astrophysical Journal.
  6. ↑ Blaauw, A.; Gum, C. S.; Pawsey, J. L.; Westerhout, G. (1960). "The new IAU system of galactic coordinates (1958 revision)". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 121 (2): 123–131. Bibcode:1960MNRAS.121..123B. doi:10.1093/mnras/121.2.123.
  7. ↑ Malkin, Zinovy M. (February 2013). "Analysis of Determinations of the Distance between the Sun and the Galactic Center". Astronomy Reports. 57 (2): 128–133.
  8. ↑ 1 2 Francis, Charles; Anderson, Erik (June 2014). "Two estimates of the distance to the Galactic Centre". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 441 (2): 1105–1114. arXiv:1309.2629.
  9. ↑ Eisenhauer, F.; Genzel, R.; Alexander, T.; Abuter, R.; Paumard, T.; Ott, T.; Gilbert, A.; Gillessen, S.; Horrobin, M.; Trippe, S.; Bonnet, H.; Dumas, C.; Hubin, N.; Kaufer, A.; Kissler-Patig, M.; Monnet, G.; Ströbele, S.; Szeifert, T.; Eckart, A.; Schödel, R.; Zucker, S. (2005). "SINFONI in the Galactic Center: Young Stars and Infrared Flares in the Central Light-Month". Astrophysical Journal. 628 (1): 246–259. arXiv:astro-ph/0502129. Bibcode:2005ApJ…628..246E. doi:10.1086/430667.
  10. ↑ Majaess, D. J.; Turner, D. G.; Lane, D. J. (2009). "Characteristics of the Galaxy according to Cepheids". MNRAS. 398 (1): 263–270. arXiv:0903.4206. Bibcode:2009MNRAS.398..263M. doi:10.1111/j.1365–2966.2009.15096.x.
  11. ↑ Reid, Mark J. (1993). "The distance to the center of the Galaxy". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 31 (1): 345–372. Bibcode:1993ARA&A..31..345R. doi:10.1146/annurev.aa.31.090193.002021.
  12. ↑ Eisenhauer, F.; Schödel, R.; Genzel, R.; Ott, T.; Tecza, M.; Abuter, R.; Eckart, A.; Alexander, T. (2003). "A Geometric Determination of the Distance to the Galactic Center". The Astrophysical Journal. 597 (2): L121–L124. arXiv:astro-ph/0306220. Bibcode:2003ApJ…597L.121E. doi:10.1086/380188.
  13. ↑ Horrobin, M.; Eisenhauer, F.; Tecza, M.; Thatte, N.; Genzel, R.; Abuter, R.; Iserlohe, C.; Schreiber, J.; Schegerer, A.; Lutz, D.; Ott, T.; Schödel, R. (2004). "First results from SPIFFI. I: The Galactic Center" (PDF). Astronomische Nachrichten. 325 (2): 120–123. Bibcode:2004AN….325…88H. doi:10.1002/asna.200310181. Archived from the original(PDF) on 2007–06-21. Retrieved 2007–05-10.
  14. ↑ Malkin, Zinovy (2012). "The current best estimate of the Galactocentric distance of the Sun based on comparison of different statistical techniques". 1202: arXiv:1202.6128. arXiv:1202.6128. Bibcode:2012arXiv1202.6128M.
  15. ↑ Gillessen, S.; Eisenhauer; Trippe; Alexander; Genzel; Martins; Ott (2009). "Monitoring Stellar Orbits Around the Massive Black Hole in the Galactic Center". The Astrophysical Journal. 692 (2): 1075–1109. arXiv:0810.4674. Bibcode:2009ApJ…692.1075G. doi:10.1088/0004–637X/692/2/1075.
  16. ↑ 1 2 Vanhollebeke, E.; Groenewegen, M. A. T.; Girardi, L. (April 2009). "Stellar populations in the Galactic bulge. Modelling the Galactic bulge with TRILEGAL". Astronomy and Astrophysics. 498 (1): 95–107. arXiv:0903.0946. Bibcode:2009A&A…498…95V. doi:10.1051/0004–6361/20078472.
  17. ↑ 1 2 3 Majaess, D (March 2010). "Concerning the Distance to the Center of the Milky Way and Its Structure". Acta Astronomica. 60 (1): 55–74. arXiv:1002.2743. Bibcode:2010AcA….60…55M.
  18. ↑ Vovk, Olga "Universe at a glance blog: Milky Way: Distance to the Galactic Centre". April 2011
  19. ↑ Cabrera-Lavers, A.; González-Fernández, C.; Garzón, F.; Hammersley, P. L.; López-Corredoira, M. (December 2008). "The long Galactic bar as seen by UKIDSS Galactic plane survey". Astronomy and Astrophysics. 491 (3): 781–787. arXiv:0809.3174. Bibcode:2008A&A…491..781C. doi:10.1051/0004–6361:200810720.
  20. ↑ Nishiyama, Shogo; Nagata, Tetsuya; Baba, Daisuke; Haba, Yasuaki; Kadowaki, Ryota; Kato, Daisuke; Kurita, Mikio; Nagashima, Chie; Nagayama, Takahiro; Murai, Yuka; Nakajima, Yasushi; Tamura, Motohide; Nakaya, Hidehiko; Sugitani, Koji; Naoi, Takahiro; Matsunaga, Noriyuki; Tanabé, Toshihiko; Kusakabe, Nobuhiko; Sato, Shuji (March 2005). "A Distinct Structure inside the Galactic Bar". Astrophysical Journal. 621 (2): L105–L108. arXiv:astro-ph/0502058. Bibcode:2005ApJ…621L.105N. doi:10.1086/429291.
  21. ↑ Alcock, C.; Allsman, R. A.; Alves, D. R.; Axelrod, T. S.; Becker, A. C.; Basu, A.; Baskett, L.; Bennett, D. P.; Cook, K. H.; Freeman, K. C.; Griest, K.; Guern, J. A.; Lehner, M. J.; Marshall, S. L.; Minniti, D.; Peterson, B. A.; Pratt, M. R.; Quinn, P. J.; Rodgers, A. W.; Stubbs, C. W.; Sutherland, W.; Vandehei, T.; Welch, D. L. (January 1998). "The RR Lyrae Population of the Galactic Bulge from the MACHO Database: Mean Colors and Magnitudes". Astrophysical Journal. 492 (1): 190–199. arXiv:astro-ph/9706292. Bibcode:1998ApJ…492..190A. doi:10.1086/305017.
  22. ↑ Kunder, Andrea; Chaboyer, Brian (December 2008). "Metallicity Analysis of MACHO Galactic Bulge RR0 Lyrae Stars from their Light Curves". The Astronomical Journal. 136 (6): 2441–2452. arXiv:0809.1645. Bibcode:2008AJ….136.2441K. doi:10.1088/0004–6256/136/6/2441.
  23. ↑ Staff (September 12, 2005). "Introduction: Galactic Ring Survey". Boston University. Retrieved 2007–05-10.