Qalxanata

Qalxanata (özb. Qalqonota) — Nəvai vilayəti, Navbahar rayonuna mənsub, qərbdə Beşrabot, şərqdə Üçtut, cənubda Karmana və şimalda Nurota ilə həmsərhəd qəsəbə (2009-cu ilə qədər kənd, 2009-cu ildən qəsəbə).^[1]

Qalxanata
Qalqonota
Bayraq Gerb
40°12′43″ şm. e. 65°23′11″ ş. u.
Ölkə	Özbəkistan
Region	Navbahar rayonu
Rayon	Nəvai vilayəti
Əhalisi
Rəsmi dili	Özbək dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+9989
Poçt indeksi	210206
Nəqliyyat kodu	85
İnternet domeni	uz
Qalxanata
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qalxanata qəsəbəsi xəritədə.

Qalxanata adının mənşəyi ilə bağlı fərqli fikirlər var və onlar daha çox xalq nağıllarına əsaslanır. Əfsanələrdən birinə görə, qəsəbə öz tarixi boyu müxtəlif basqınlara qarşı qalxan rolunu oynayıb. Başqa bir rəvayətə görə Makedoniyalı İsgəndər soqdlulara hücum edərkən burada yaşayan insanların əsasən qalxanlarla (və ya buna bənzər vasitələrlə) qorunduğunu müşahidə etmiş və bu da ərazinin adında öz əksini tapmışdır. Terminoloq və tədqiqatçı alim S. Qorayev “Coğrafi adların mənası” kitabında (1978) yazır:^[2]

Harkonot ul-ulvia (Yuxarı Harkan) indiki Qalxanata arxıdır (kanalıdır). Bu arx boyunca Harkonot ul-Sania (Aşağı Harkan) arxı indi Harkanrud adlanır. Yuxarı Harkan arxı Zərəfşan çayına bitişikdir və İcənd, Harkan və Qujboq kəndlərini su ilə təmin edir. Son vaxtlara qədər Yuxarı Beşrabotun qaraqalpaqları arxını yönləndirərək suyundan içirdilər. Təəssüf ki, “Sağ sahil kanalı” qazıldıqdan sonra bu kanal yox olmaq ərəfəsindədir. Bu dəlillərə əsasən başa düşürük ki, Narşaxinin qeyd etdiyi Harkonrud dəqiq Qalxanata kəndidir. Deməli, kəndin qədim adı Qalxanata, Harkan kəndi olub? Bu barədə müxtəlif fikirlər var. Yerli sakinlər arasında gedən söhbətlərə görə, İsgəndərin qoşunları uzun müddət kəndi ala bilməyib, sonra yaxınlıqdakı təpəyə çıxıb ağrı ilə baxıb “Buranın adamları qalxan candır” demişlər və kənd o vaxtdan "Qalxan" adını alıb. Bəlkə də, “Harkan” sözü müəyyən vaxtdan sonra səslənmə formasını dəyişərək “Qalxan” adlandırılmışdır.

Lakin bu rəvayətlər tarixi faktlara uyğun gəlmir. Qalxan sözünün etimoloji mənbələrinə nəzər saldıqda bu sözün XI əsrdən Qaraxanlılar vasitəsilə Mavərənnəhr bölgəsinə daxil olduğunu görmək olur.^[3][4] Digər fərziyyələrə görə, Qalxanatanın adı X əsrdə bu bölgələrdə yaşamış məşhur şeyx Hərəkaninin adı ilə bağlıdır.^[5][6] Şeyx vəfat etdikdən sonra Qalxanata bölgəsində Harkonrud çayının şimal tərəfindəki təpədə dəfn edilmişdir. Amma bu məlumat da çox mübahisəlidir. Bəzi alimlər onun Harakani fədailəri tərəfindən dəfn olunduğu qəbrin torpağından götürüldüyünü, sonra isə Harkonrud çayının sahilində simvolik məqbərənin tikildiyini iddia edirlər. Bugünkü Qalxanata ərazisində Harakaninin dəfn edilməsindən bəhs edən tarixi mənbələr çox azdır. Bir çox mənbələrdə Harakaninin məzarının Türkiyənin Qars bölgəsində yerləşdiyi qeyd olunur.^[7]

Harkan termininə Şeyx Əbülhəsən Hərəkonidən əvvəl də mənbələrdə dəfələrlə təsadüf edilir. Xüsusilə, orta əsr tarixçisi Narşaxi “Tarixi Buxara” əsərində Buxara vahəsini suvarma kanalları, o cümlədən abad kənd, rabat və iqamətgahlar haqqında məlumat verir, onun su ilə Somjon, Baykonrud, Farovizi Ulyo, Komi Daymun, Arvon kimi suvarma şəbəkələri vasitəsilə təmin olunduğunu qeyd edir. Narşahi əsərində yazır:

Üçüncü kanal Harkonot ul-ulvia (Yuxarı Harkan), dördüncüsü Harkonrud, beşincisi Övxətfər (bu olduqca geniş və böyük kanal), altıncısı Somcan, yeddincisi Baykonrud, səkkizincisi isə Fərovzi Ulyo adlanır; Bir çox kəndlər bu (səkkizinci) kanalın kənarında yerləşir. Doqquzuncu Fəroviz is-Suflo və ya Komi Daimus, onuncusu Arvon, on birincisi Kayfur, on ikincisi Rudi Zar adlanır. Bu, şəhəri (su ilə təmin edən) kanaldır. Qeyd etdiyimiz kanalların hamısı bataqlıqdır və onların üzərində çoxlu kəndlər yerləşir.

Narşahi Buxaranın hələ şəhər kimi formalaşdığı vaxtlarda meydana çıxmış Nur, Vardona, Tarovça, Safna, İsvona kimi kəndlər arasında Harkonrudun da adını qeyd etmişdir. “Tarixi Buxara” əsərinin XII fəsli “Buxara və onun ətraf torpaqlarının kanalları” adlanır və vahədə 12 kanalın olması qeyd olunur. Tarixçinin qeyd etdiyi Harkonrud adındakı Harkan sözü soqd və fars dillərində “böyük”, “rud” isə “çay” mənasındadır. Kəndin adının Zərəfşan çayı üzərində tikilmiş bu su qurğusunun adından gəldiyi ehtimalı da var. Zərəfşan çayının hər iki sahilində yerləşən 35 əsas kanaldan biri qəsəbədən keçən qədim Qalxanata kanalıdır.^[8]

Hazırda Navbahor rayonuna aid bu qəsəbə 2009-cu ilə qədər kənd statusuna malik olub. Qalxanatanın tarixi təxminən 2,5 min ildir. Arxeoloji tapıntılar e.ə. VII - e.ə V əsrlərdə qəsəbənin əsas ticarət mərkəzlərindən biri olmasını, sənətkarlıq sahəsinin yüksək inkişaf etməsini göstərir. Qızımon (xalq dilində Xozmon, rəsmi olaraq Qoʻzmon) təpəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində qədim Qalxanata ərazisində möhkəm qala və şəhər olması müəyyənləşdirilmişdir. 1975-1977-ci illərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində VI əsrə aid Qalxanata və Şodibək qalaları tədqiq edilmişdir. Qalxanatadan 400 metr cənubda yerləşən 16 metr hündürlüyündə, 50x20 metr ölçüdə qalanın yeri bu günə qədər qorunub saxlanılmışdır. Qalanın şimalında hündürlüyü 7 metr, ölçüsü 100x10 metr olan içəri şəhər hissəsi yerləşir. Həm içəri şəhər, həm də bayır şəhər hissəsi möhkəm divarla əhatə olunmuşdu. Bayır şəhərin xarabalıqlarının ümumi sahəsi 6 hektardır. Aparılan araşdırmalar nəticəsində Qalxanatadan şimalda yerləşən təpələr boyu 300-ə yaxın irili-xırdalı istehkamların olduğu müəyyən edilib. Buradan aşkar edilmiş qəbir abidələri formasına görə müxtəlif dövrlərə aid 4 böyük qrupa bölünür. Qəbirlərin və istehkamların tədqiqi nəticəsində həmin dövrlərdə yaşamış insanların həyat və fəaliyyəti haqqında qiymətli məlumatlar əldə edilmişdir.

Qədim zamanlarda Qalxanata ərazisindən keçən Harkonrud çayı bir çox qalaları su ilə təmin edirdi. Qalxanata sakinləri Qızımon təpəsinə gedən yolun kənarında o dövrə aid çoxlu saxsı borular aşkar ediblər. Harkonrud mənbələrdə Buxaradan 120 km aralıda yerləşən kənd kimi də qeyd olunur. əl-İstəxrinin verdiyi məlumata görə, Harkonrud sərhəddi Zuş (Coş) kəndinə çatır. Sam'ani və Yaqut əl-Həməvi öz əsərlərində Harkonrudun Nur (Nurota) yaxınlığında, yəni Buxaradan 20 fərsəx uzaqda yerləşdiyini qeyd etmişdir. Buxara əmirliyi dövründə Toksaba (və ya Tuksoba) vəzifəsində olan şəxsin səlahiyyətinə Harkonrudun idarə edilməsi və orada su paylanmasına nəzarət etmək vəzifəsi də daxil edilib. 1786-cı ildə Buxara əmiri Şahmurada qarşı üsyanda Qalqanota ilə birlikdə Nurota və Həzora sakinlərinin də iştirakı haqqında məlumatlar mənbələrdə qeyd olunur. Bu üsyan çətinliklə yatırıldı.

Əbülhəsən Hərəkoninin məqbərəsi yaxınlığında Özbəkistan SSR hökumətinin qərarı ilə qazılmış Qalxanata (Pravoberejniy - sağ sahil) kanalı qədim Harkonrud çayının yeri ilə axır. 1900-cü ilə qədər Buxara əmiri Əbdüləhəd tərəfindən ziyarətgahın ətrafında məscid tikilmişdir. Nurota mahalında Göy gümbəzin, Dehbələnd kəndindəki “Dehbələnd”in və Qalxanata kəndindəki bu məscidin bir usta tərəfindən tikildiyi deyilir. Məscid 1960-cı ildə dağıdılıb yenidən tikilmişdir. Bir sözlə, məscid və ziyarətgah sovet dövründə baxımsız qalmış, xarabalığa çevrilmişdir. 2004-2007-ci illərdə Qalxanatada yaşayan fəal vətəndaşların təşəbbüsü ilə məscid və ziyarətgah tamamilə bərpa edilmişdir. Özbəkistan Respublikası Prezidentinin 9 fevral 2021-ci il tarixli, 6165 nömrəli “Özbəkistan Respublikasında daxili və ziyarət turizminin daha da inkişaf etdirilməsi tədbirləri haqqında” fərmanına əsasən, Qalxanata kompleksi tarixi obyektlər siyahısına daxil edilib. Qalxanata kompleksi də Özbəkistan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə maddi mədəni irs obyektlərinin milli siyahısına daxil edilmişdir.^[9]

4N361 nömrəli avtomobil yolu Qalxanata qəsəbəsindən keçir və bu marşrut Qalxanata ilə Sarmışsay arasında 22 km (bəzi mənbələrdə 24 km) məsafəni əhatə edir. 2019-cu ildə tikintisi başa çatan və eyni vaxtda 600 nəfəri qəbul edə bilən yeni Əbülhəsən Hərəkoni məscidi bu marşrut boyunca yolun kənarında yerləşir. 2 fevral 2018-ci il tarixdə Özbəkistan Respublikası Prezidentinin 3502 nömrəli “2018-2022-ci illərdə yaşayış məntəqələrinin baş planları ilə təmin edilməsi, layihə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən 2018-ci il tarixli 3502 nömrəli qərarından sonra şəhərsalma sahəsi”, 87 şəhər qəsəbəsi Bundan əlavə Qalxanatada müxtəlif planlı tikintilərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Qalxanata 2019-cu ilin “Abad kənd” proqramına daxil edilmişdir. Proqram çərçivəsində 9 nömrəli məktəb üçün əlavə 280 çarpayılıq bina və 10 nömrəli yeni ailə poliklinikasının binası tikilib istifadəyə verilib. Bundan əlavə, rayon əhalisi 12 km təmiz içməli su şəbəkələri ilə təmin edilmişdir. Sakinlərin müraciətləri nəticəsində Qalxanata rayonunda 39 km daxili yol təmir edilib.^[10]