Qarabağda minalar

Qarabağ və ətraf ərazilər ən çox minalanmaya məruz qalmış regionlardan biri hesab olunur. Minalar 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı və ondan sonra həm Azərbaycan, həm də Ermənistan qüvvələri tərəfindən yerləşdirilmişdir. Ən çox minalanmaya məruz qalmış ərazilər Azərbaycan-Ermənistan qoşunlarının təmas xətti boyunca, xüsusilə Ağdam, Füzuli və Cəbrayıl rayonları olmuşdur. Həm Azərbaycandan, həm də Ermənistandan olan hərbi ekspertlərin fikrincə, həmin ərazilərdə yer demək olar ki “mina xalçaları” ilə örtülmüşdür. ^[1] Bölgə minalar və partlamamış hərbi sursatlar səbəbindən dünyada adambaşına düşən ən yüksək qəza nisbətinə malikdir. ^{[2] [3] [4]}

Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası rəsmi açıqlama verərək heç vaxt mina istehsal və ixrac etmədiyini, 1995-ci ildən bəri yeni minalar almadığını bildirmişdir. Onlar iddia edirlər ki, mina anbarları keçmiş Sovet İttifaqından qalan minalardan ibarətdir ( PMN, PMN-2, POMZ-2, OZM-72, TM-57 və TM-62 ). ^[5]

2013-cü ildə Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının Müdafiə Ordusunun hərbi qüvvələri Ermənistan-Azərbaycan qoşunlarının təmas xətti boyunca, daha çox mübahisəli ərazinin şərqində və şimalında piyada əleyhinə minalar yerləşdirdiklərini bildiriblər. ^{[6] [7]}

Dağlıq Qarabağda minalarda həlak olan və ya yaralanaraq zərər çəkənlərin dəqiq sayını demək mümkün deyil, çünki Birinci Qarabağ Müharibəsində, eləcə də ondan sonrakı dövrdən 2000-ci ilə qədər baş vermiş partlama hadisələri ilə bağlı tam məlumat yoxdur. Qondarma Dağlıq Qarabağ Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 1993-cü ilin iyunundan 1999-cu ilin mayına qədər minalar da daxil olmaqla, partlayış qurbanlarının sayı 687 (180 ölü və 507 yaralı) olmuşdur.^[8] 1994-cü ildəki atəşkəsdən 2004-cü ilin sonuna qədər 326 mina/PHS itkisinin olduğu, o cümlədən 2000-ci ildən bəri ən azı 77 nəfərin yaralandığı bildirilir. 2019-cu ilə olan məlumata görə, Qızıl Xaç Komitəsinin Dağlıq Qarabağdakı missiyası 747 mina qurbanı faktını qeydə alıb ki, onların da 59%-i mülki şəxslərdir.

Ermənistan tərəfinin dediyinə görə Dağlıq Qarabağın və Ermənistanın 60 kəndində təxminən 69 min sakin problemdən əziyyət çəkir. ^[9]

2020-ci il Dağlıq Qarabağ atəşkəs razılaşmasından sonra hərbi əməliyyatlar yekunlaşsa belə, Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda mina partlayışları nəticəsində 7 Azərbaycan hərbçisi və 18 mülki şəxs həlak olub, 100-dən çox insan yaralanıb. ^[10]

2003-cü ildə “Landmine Monitor”un verdiyi məlumatlara görə, Dağlıq Qarabağda qeydə alınan mina partlayışları nəticəsində 9 nəfər həlak olub, 12 nəfər yaralanıb. 2004-cü ilin ilk altı ayında itkilər əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır, daha 30 zərərçəkən qeydə alınmışdır; partlayışlar nəticəsində üçü uşaq olmaqla on bir nəfər həlak olub, on doqquz nəfər yaralanmışdır. 1994-cü ildə əldə olunan atəşkəsdən sonra mina və PHS qurbanları azalmağa başladı. 1995-ci ildə 86, 1996-cı ildə 64, 1997-ci ildə 25, 1998-ci ildə 16, 1999-cu ildə 30 nəfər həlak olub. 2000-ci ildə on dörd itki (beş ölü və doqquz yaralı), 2001-ci ildə on doqquz itki (dörd ölü və on beş yaralı) və 2002-ci ildə on yeddi itki (hamısı yaralı) qeydə alınmışdır. HALO-ya görə, itkilərin sayının artması son illərdə əldə edilən kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin həddən artıq intensivləşməsinin nəticəsidir. Fermerlər kənd təsərrüfatı sahələrini artırmağa çalışdıqca, HALO və Qondarma Dağlıq Qarabağ hökumətinin tövsiyələrinə baxmayaraq, daha çox şübhəli minalanmış ərazilər şumlanmağa davam edirdi. Regionda mina partlaması ilə bağlı baş vermiş əksər hadisələr tank və maşın əleyhinə minalarla bağlıdır. Dağlıq Qarabağda adambaşına düşən illik hadisələrin sayı Kamboca və ya Əfqanıstan kimi minalardan çox təsirlənən digər ölkələrlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. 2004-cü ildə zərərçəkənlərin ümumi nisbəti hər 10.000 sakinə 2,5 nəfəri təşkil edirdi. 2004-cü ildə 25 insidentdə 34 yeni mina/PHS itkisi, o cümlədən on nəfərin öldüyü və 24 nəfərin yaralandığı bildirilmişdir; daha doqquz nəfər hadisələrdə iştirak edib, lakin fiziki xəsarət almayıb. Ölənlərdən üçü uşaqdır. Bu, 2003-cü ildə qeydə alınmış 21 yeni mina/PHS itkisindən daha əhəmiyyətli artım deməkdir. 2004-cü ildə baş vermiş 25 hadisədən 14-ü avtomobil əleyhinə minaların, yeddisi piyada əleyhinə minaların və dördü PHS-in payına dşür. 2004-cü ildə minatəmizləmə əməliyyatları zamanı diqqətsizlik səbəbindən bir minatəmizləyici yaralanıb.^[8] 2005-ci ildə iyun ayına qədər beş mina/PHS açılması hadisəsi nəticəsində bir nəfər həlak olmuş, üç nəfər yaralanmışdır, qəzaya məruz qalan daha bir şəxs xəsarət almadan qurtulmuşdur.

BMT-nin İnkişaf Proqramı bildirir ki, 1994-cü ildə etnik erməni və azərbaycanlı qüvvələr arasında 6 il fasilələrlə davam edən münaqişə bitdikdən və barışıq əldə olunduqdan sonra Dağlıq Qarabağın mübahisəli anklavı yaxınlığında minaların partlaması nəticəsində 123 nəfər ölüb, 300-dən çox insan yaralanıb. ^[11]

Münaqişənin davam etdiyi ərəfələrdə HALO Trust təşkilatı Dağlıq Qarabağın mina-tədqiqatını, xəritələşdirilməsini və işarələnməsini həyata keçirən yeganə qurum idi. 2000-ci ildən bəri onlar 10 kvadrat metr ərazidən çox axtarış aparıb keçirmiş ərazini əhatə edirdi və bu tədqiqat 2005-ci ildə davam edirdi. HALO bildirir ki, o, tədqiq etdiyi bütün şübhəli əraziləri “Təhlükəli Minalar!” işarəsi ilə qeyd edir. əlamətlər. Təmizləmədən sonrakı sorğu bəzi saytlarda nümunə əsasında aparılır, çünki əksər ərazilər təmizləndikdən dərhal sonra təhvil verilir və istifadə olunur.

Qarabağla Azərbaycan arasındakı hazırkı sərhəd xətti boyunca basdırılan minaların sayı barədə məlumat yoxdur, lakin məlumdur ki, münaqişə başa çatdıqdan sonra bir neçə il ərzində hər iki tərəf sərhəd boyu minalar düzürdü. Hesab olunur ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi imzalandıqda minalardan təmizləmə imkanlarının daha böyük olması tələb olunacaq.

ANAMA-nçıqlamalarına əsasən 2020-ci ilin 10 noyabr tarixindən bir il ərzində işğaldan azad edilmiş ərazilərdə Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyi tərəfindən aparılan təmizləmə əməliyyatları zamanı 10 399 ədəd piyada əleyhinə, 4 496 ədəd tank əleyhinə mina və 12 535 ədəd partlamamış hərbi sursat aşkar olunaraq zərərsizləşdirilib. Nəticədə  6 085 hektar ərazi mina və partlamamış hərbi sursatlardan təmizlənib

Qondarma Dağlıq Qarabağ Müdafiə Ordusunda strateji əhəmiyyət kəsb edən mina sahələrinin təmizlənməsi ilə məşğul olan mühəndis batalyonu mövcud idi.

HALO Trust - Böyük Britaniyada yerləşən minalardan təmizləmə QHT Dağlıq Qarabağda minatəmizləmə ilə məşğul olan yeganə təşkilatdır. 1995 və 1996-cı illərdə HALO Qarabağda qondarma yerli hakimiyyət orqanları üçün minatəmizləmə potensialı yaradan 18 aylıq proqram həyata keçirdi. Buraya bölgənin tədqiqi və minalardan təmizləyicilərin təchiz edilməsi və təlimi daxildir. Komandalar üç il ərzində təmənnasız fəaliyyət göstərmiş və yüzlərlə minanı uğurla təmizləyərkən onların avadanlıqları sıradan çıxdığı üçün son dönəmlər fəaliyyətində axsamalar müşahidə olunmuşdu.

HALO 2000-ci ildə yenidən təchizat layihəsi, əlavə təlimlərin keçirilməsi və Mina Təmizləmə Mərkəzinin yaradılması yolu ilə potensialı gücləndirmək məqsədilə Qarabağda minalardan təmizləmə işini bərpa etdi. Mina Təmizləmə Mərkəzi minalar, PHS və təhlükəsiz marşrutlarla bağlı məlumatları toplayır və bunu tələb edən hər kəsi, xüsusən də Qarabağda fəaliyyət göstərən digər QHT-lərə və beynəlxalq humanitar qurumları müntəzəm məlumatla təmin edirdi. ^[12]

Landmine Monitor-un məlumatına görə, 2004-cü ildə HALO Tresti əllə və mexaniki minatəmizləmə yolu ilə 3,6 kvadrat kilometr təsirə məruz qalmış ərazini və 2005-ci ildə aprel ayına kimi daha 450,000 kvadratmetr ərazini təmizləmişdir. O, əkinçilik ərazilərində təmizlənmə işini kompaktlaşdırır və kənd təsərrüfatı istehsalı artdıqca artan mina qəzalarını nəzərə alaraq, fermerlər və yerli əhali üçün mina riski ilə bağlı maarifləndirməyə yenidən diqqət yetirdi. 2004-cü ilin sonuna BQXK 27 kənddə erməni sakinlər və uşaqları üçün təhlükəsiz park və oyun meydançaları yaratmışdı.

2000-ci ildən 2003-cü ilə qədər HALO 2 min kvadrat metrdən çox minalanmaya məruz qalmış ərazini əllə təmizlədi, 45,414,190 kv. metr (11,222.09 acre) döyüş sahəsinin təmizlənməsi ilə, tədqiq edilmiş 7,767,500 kv. metr (1,919.4 acre) əhatə edib və 2167 piyada əleyhinə mina, 977 avtomobil əleyhinə mina və 8710 PHS məhv edilib. ^[8]

2015-ci ildə ABŞ-da yerləşən özəl ailə fondu 2020-ci ilə qədər Qarabağı minalardan və digər partlamamış sursatlardan təmizləmə işinə kömək etmək məqsədilə 4 milyon dollara qədər uyğun maliyyə ayırmağı vəd edirdi ^[13]

2021-ci ilin mart ayında ANAMA və BMT İnkişaf Proqramı arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasının minalardan təmizlənməsi üzrə əməkdaşlıq sazişi imzalanıb. Bu əməkdaşlıq yeni deyil; son 20 il ərzində ANAMA və BMTİP birgə 800 000 mina və digər partlayıcı qurğunu məhv edib. ^{[14] [15]}

Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyi (bundan sonra – Agentlik) Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad olunmuş ərazilərinin, habelə müharibə və hərbi əməliyyatların təsirinə məruz qalmış digər ərazilərin, kimyəvi silah istisna olmaqla, minalardan, partlamamış hərbi sursatdan, tərkibində partlayıcı olan qurğulardan və digər partlayıcı qalıqlardan (bundan sonra – minalardan və hərbi sursatdan) təmizlənməsi, həmçinin onların müvəqqəti saxlanılması, daşınması, zərərsizləşdirilməsi sahəsində (bundan sonra – müvafiq sahə) fəaliyyət göstərən, habelə bu sahədə digər zəruri işlərin təşkilini, fəaliyyətin planlaşdırılmasını, əlaqələndirilməsini və idarə edilməsini həyata keçirən publik hüquqi şəxsdir.

ANAMA öz səlahiyyətləri daxilində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının minalardan və partlayıcı qurğulardan əziyyət çəkmədikləri bir mühit yaratmağa çalışır. Bu məqsədə çatmaq üçün agentlik minalardan təmizləmə qabiliyyətini artırmağa çalışır. Buna görə də, Azərbaycanda mina əleyhinə fəaliyyətlə əlaqəli tədqiqat-inkişaf prosesini təşviq etmək üçün İnformasiya Texnologiyaları potensialını artırır. Əlavə olaraq, baş ofis, partlayışlar nəticəsində meydana gələn ölümlə nəticələnən qəza və xəsarətlərin sayını azaltmaq, infrastrukturu bərpa etmək və yenidən qurmaq və qida təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müəyyən siyasətləri davam etdirir. Bu tədbirlər nəticəsində məcburi köçkünlərin yenidən vətənlərinə qayıda biləcəyi gözlənilir. ANAMA tərəfindən təklif olunan "Partlayıcı Sursatların Təhlükəsinə dair Maarifləndirmə" proqramı, agentliyin qeyd olunan təhlükə altında yaşayan yerli əhali arasında partlayış nəticəsində meydana gələ biləcək təhlükələr barədə biliyi artırmaq üçün qayda və əsasnamələri müəyyənləşdirən strateji hədəflərindən biridir. Agentliyin təhsil proqramı 26-dan çox bölgədə və xüsusilə cəbhə bölgələrinə yaxın ərazilərdə həyata keçirilir.

ANAMA, Minatəmizləmə və Mina Qurbanlarına Kömək üzrə Beynəlxalq Etimad Fondu, Cenevrə Beynəlxalq Humanitar Minalardan Təmizləmə Mərkəzi kimi bir sıra beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Agentlik, həmçinin Xorvatiya və Sloveniyanın müvafiq dövlət təşkilatları ilə əməkdaşlıq edir. 25 yanvar 2013-cü ildə ANAMA Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı ilə başqa bir müqavilə imzaladı. Bundan əlavə, Agentlik 1999-cu ildən bəri Birləşmiş Millətlər İnkişaf Proqramı ilə əməkdaşlıq edir.

Azərbaycan Dağlıq Qarabağın mübahisəli ərazisində Halo Trust tərəfindən minalardan təmizləmə fəaliyyətinə kəskin şəkildə qarşı çıxıb. Açıqlamalarda qeyd edilir ki, "Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan ərazilərini işğalını davam etdirir və təşviq edir". ^[16] 2011-ci ilin iyulunda Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağın mübahisəli ərazisində minalardan təmizləmə əməliyyatına etiraz olaraq təşkilatı qara siyahıya salıb və Azərbaycanda fəaliyyətini qadağan edib. ^[17] Bundan əlavə, Azərbaycan ATƏT-in İrəvan ofisinin humanitar minatəmizləmə ilə bağlı fəaliyyətini dayandırmayınca, onun mandatının uzadılmasına razılıq verməkdən imtina edib. ^[18]

Qondarma DQR-in prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Boris Avaqyan iddia edib ki, HALO Trust müharibə dövründə mina sahələrinin xəritələrini Türkiyə xüsusi xidmət orqanlarına satıb və bu, onun fikrincə, 2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycanın uğurlu hərbi əməliyyatlarına kömək edib. Ayvaqyan iddia edib ki, bu təşkilat mina təhlükəsi olan əraziləri tədqiq etmək bəhanəsi ilə Dağlıq Qarabağın bütün ərazisində kəşfiyyat işləri aparıb. Müxalifətçi deputat Naira Zohrabyan bu iddiaları dəstəkləyib. HALO Trust öz növbəsində iddiaları yalanlayıb. ^[19]

2021-ci il iyunun 4-də Kəlbəcər rayonunda minanın partlaması nəticəsində ikisi jurnalist olmaqla 3 mülki azərbaycanlı həlak olub. ^[20] 12 iyun 2021-ci il tarixində Ermənistan 2020-ci il Dağlıq Qarabağ atəşkəs sazişinə əsasən saxlanılan 15 erməni əsirinin ekstradisiyası müqabilində əvvəllər işğal olunmuş Ağdam rayonundakı mina sahələrinin xəritələrini Azərbaycana təhvil verib. ^{[21] [22] [23] [24]} Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan 2021-ci il iyunun 13-də feysbukda yayımlanan canlı çıxışında belə deyib. “Biz minalanmış xəritələri təhvil vermişik, lakin bu, bizdə olan xəritələrin kiçik bir hissəsidir”^[25] Paşinyan həmçinin bəyan edib ki, atəşkəs sazişinin 9-cu bəndini və Cenevrə konvertasiyasını pozaraq Azərbaycanda hələ də saxlanılan bütün erməni əsirlərinin müqabilində bütün mina sahələrinin xəritələrini Azərbaycana verməyə hazırdır. ^{[26] [27]}

2021-ci ilin iyun ayına qədər Azərbaycan İkinci Qarabağ müharibəsində döyüşlər başa çatdıqdan sonra mina partlayışlarında yeddi əsgərinin şəhid olduğunu və daha iyirmi mülki vətəndaşının həlak olduğunu bildirdi. ^[28]

Azərbaycan tərəfi ərazinin minalardan təmizlənməsini sürətləndirmək üçün Britaniya istehsalı olan minaaxtaran maşınlar alınaraq əraziyə cəlb edilib. ^[29]

2021-ci il iyulun 3-də Azərbaycan qarşılıqlı razılaşmaya əsasən həbsdə olan 15 erməni əsgərini əvvəllər işğal olunmuş Füzuli və Zəngilan rayonlarında 92 minə yaxın tank və piyada əleyhinə minaların yerlərini əks etdirən xəritələr müqabilində təhvil verib. Razılaşma əsasında sərbəst buraxılan hərbçilərin hamısı atəşkəsdən sonra saxlanılan hərbçilər idi və Ermənistanın Şirak rayonundan olanlar idi. ^[10] İlham Əliyev 2021-ci il avqustun 14-də Ermənistanın təqdim etdiyi xəritələrin dəqiqliyinin cəmi 25 faiz olduğunu iddia edib. ^[30]

İlham Əliyev, Nikol Paşinyan və Çarlz Mişel arasında 14 dekabr 2021-ci ildə Brüsseldə keçirilən üçtərəfli görüşdən sonra yayılan birgə bəyanatda əsas humanitar məsələlərin həllinin vacibliyi vurğulanıb, Ermənistan tərəfi isə öz növbəsində “qalan bütün mina xəritələrinin” təhvil verdiyini bəyan edib. ^[31]

23 noyabr 2020-ci ildə Suqovuşanda minanın partlaması nəticəsində Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyinin dörd əməkdaşı və bir Rusiya sülhməramlısı yaralanıb. Bundan əlavə, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin bir əsgəri şəhid olub. ^[32] 24 aprel 2021-ci ildə ayrı bir insidentdə Rusiya sülhməramlı kontingentinin maşını tank əleyhinə minaya düşüb, iki rus sülhməramlısı orta dərəcədə yaralanıb. ^[33] Xankəndi-Laçın yolunda aksiyalar HALO-nun rəsmi açıqlamalarına görə üzvlərinin işlərini yerinə yetirməsini çətinləşdirib.^[34]