Qazaxıstan uyğurları
Qazaxıstan uyğurları — respublikanın beşinci ən böyük etnik azlığıdır. 2014-cü ilin əvvəlində Qazaxıstan uyğurlarının sayı 246,777 nəfər olmuşdur (ölkə əhalisinin 1,44% -i)[2].
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| 11 000 000 | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Qohum xalqlar | |||
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dunqanlarla birlikdə uyğurlar Çində Uyğur üsyanının yatırılmasından sonra, ilk dəfə 1860-1880-ci illərdə Qazaxıstan ərazisinə yerləşməyə başladılar. Bununla yanaşı 1916-cı il qiyamının yatırılmasından sonra Semireçye qazaxlarının bir hissəsi Şərqi Türküstanın uyğur torpaqlarına köç edir. Sovet dövründə ölkədə uyğurların sayı durmadan artırdı. Uyğurlar 1960-1970-ci illərdə SSRİ ilə ÇXR arasındakı açıq sərhədlər dövründə onlar əsasən Almatı və Taldı-Kurqan bölgələrinin kəndlərində və rayon mərkəzlərində məskunlaşırlar. Respublikada uyğurların sayı sürətlə artırdı. 1989-cu il siyahıyaalmasına əsasən respublikada 180 min uyğur yaşayırdı (respublika əhalisinin 1,1% -i). Uyğurlar indiki sərhədlər daxilində Almatı vilayətinin əhalisinin 7,8% -ni və Alma-Ata əhalisinin 3,5% -ni təşkil edirdi. 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, onların sayı 210 minə çadır (əhalinin 1,4%), Almatı vilayətinin Uyğur rayonunda isə uyğurlar əhalinin əksəriyyətini (56%) təşkil edirdi. Rayonda uyğurların payı 9%, Alma-Atada 5.8% -ə çatır.
Qazaxıstanın 2009-cu il siyahıyaalınmasına görə ölkədə 227.000 uyğurun yaşadığı qeyd edildi. Bu da bütün ölkə əhalisinin 1,39% -ni təşkil edirdi. Uyğurların şəhərlərə köçü artmasına baxmayaraq, kifayət qədər yüksək təbii artım qorunur, kənd əhalisi üstünlük təşkil edir. Qazaxıstan uyğurları ümumiyyətlə üçdillidir. Doğça dilləri ilə yanaşı, rus və qazax dillərini yaxşı bilirlər[3]. Sovet vaxtından bəri respublikada uyğur məktəbləri şəbəkəsi qorunub saxlanılmışdır. 2012-ci ildə respublikanın 14 məktəbi yalnız uyğur dilində idi. Qazaxıstanda uyğurların Uyğur Avazı qəzeti nəşr olunur.
Qazaxıstanın məşhur uyğurları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kərim Məsimov (1965-ci ildə anadan olmuşdur) - Qazaxıstanın dövlət xadimi, Qazaxıstan Respublikasının Baş naziri
Murdin Taipov (1918-1998) - Böyük Vətən Müharibəsinin iştirakçısı, "Halq Qəhrəmanı" ordeninin sahibi.
Fərhad Xasanov (1936-2013) - Qazaxıstan Respublikası Uyğurlar Mədəniyyət Cəmiyyətinin sədri, Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti yanında Milli Şuranın üzvü.
Xizmet Abdullin (1925-1986) - Uyğur Sovet yazıçısı.
İzim İskəndərov (1906-1970) - Uyğur Sovet yazıçısı.
Ziya Səmədi (1914-2000) - Uyğur Sovet şairi.
Abdulla Rozıbakiyev (1897-1938) - Sovet partiyası və ictimai xadimi, Semireçye şəhərində Sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda mübarizənin iştirakçısı.
Murat Axmadiyev (1950-ci ildə anadan olub) - musiqi ifaçısı, “Yaşlıq” ansamblının solisti, Uyğur teatrının keçmiş rəhbəri, Qazaxıstan parlamentinin deputatı.
Məşur Ruziyev, (1902-ci ildə anadan olub - ölüm ili məlum deyil) - Uyğur Sovet yazıçısı[4]. Yusupbek Muxlisi (1920-ci il təvəllüdlü) - uyğur yazıçısı, Qazaxıstana mühacirət etmiş Çin vətəndaşı.
Azat Akimbe, - qədim uyğur knyaz ailəsinin nümayəndəsi, Orta Asiyanın ən yaxşı xüsusi antik kolleksiyalarından birinin sahibi.
Sadvakasov, Gozhakhmet Sadvakasovich (1929-1991) - Uyguro filoloqu.
İzbakiev, Abdulla Toxtaroviç (1914-1990) - Sovet partiyası və ictimai xadimi, Qazax SSR daxili işlər nazirinin birinci müavini.
Nasyrov, Murat İsmayıloviç (1969-2007) - Qazaxıstan və rus pop müğənnisi, mahnı müəllifi.
Axmadieva, Dilnaz Muratovna (1980-ci il təvəllüdlü) - Qazaxıstan müğənnisi və aktrisası
Yusupov, İsmayıl Abdurasuloviç (1914-2005) - Sovet partiyası və dövlət xadimi, 1962 - 1964-cü illərdə Qazaxıstan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi idi[5].
Kuddus Kujamyarov (1918-1994) - Sovet, Qazax, Uyğur bəstəkarı, müəllimi, ictimai xadimi, uyğur professional musiqisinin banisi. SSRİ xalq artisti (1987).
Abdumejit Dolyatov (1949-2008) - uyğur əsilli şair və jurnalist.
Munluk Bakiyev (1932-1986) - Uyğur əsili Sovet yazıçısı, SSRİ Yazıçılar Birliyinin üzvü.
Ənvər Hacıyev (1957-2009) - tanınmış hüquq elmləri doktoru, professor, görkəmli ictimai xadim, uyğur ziyalılarının görkəmli nümayəndəsi.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике: Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года Arxivləşdirilib 2012-11-15 at the Wayback Machine
- ↑ "Агентство Республики Казахстан по статистике. Этнодемографический сборник Республики Казахстан 2014". 2017-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-03.
- ↑ "К 2020 году каждый взрослый житель страны должен заговорить на казахском языке " Газета Диапазон : новости Актобе, Казахстана и мира". 2011-12-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-03.
- ↑ "Рузиев Машур — Жетісу ақындары жырлайды". Алматинская областная универсальная библиотека им. С. Сейфуллина (kz). İstifadə tarixi: 2019-02-27.[ölü keçid]
- ↑ Клара Исабаева. "Уйгурская коллекция Азата Акимбека". Uyghur Today (rus). 2016-08-29. 2019-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-27.