Qazaxıstanda dəmiryolu nəqliyyatı

Qazaxıstanda dəmiryolu nəqliyyatı — Qazaxıstanda ümumi uzunluğu təqribən 16 614.3 kilometr (2017)^[1] olan geniş dəmir yolu şəbəkəsi vardır. Bunlardan 6 mini ikitərəflidir. Təxminən 5 mini isə elektrikləşdirilib. Əsas yolların bükülmüş uzunluğu 18,8 min km, stansiya və xüsusi yolların uzunluğu 6.7 min km-dir. Qazaxıstanda dəmir yolu nəqliyyatının əhəmiyyəti çox böyükdür. Ümumi yük dövriyyəsinin 68% -dən çoxu və ölkə sərnişin dövriyyəsinin 57% -dən çoxu dəmir yollarının payına düşür. Dəmir yolu sənayesində 2013-cü ildə 160 mindən çox insan işlə təmin olunmuşdur ki, bu da Qazaxıstan əhalisinin demək olar ki, 1% -ni təşkil edir^[2]. .

Şəbəkənin çox hissəsi Qazaxıstan Dəmir Yolları tərəfindən idarə olunur, kiçik bir hissəsi mədən və neft sənayesi şöbələrinə aiddir.

Dəmir yolu ilk dəfə 1893-1894-cü illərdə müasir Qazaxıstan ərazisindən keçir. Bu uzunluğu 369 km olan olan, ensiz dəmiryolu xətti (1000 mm) Pokrovskaya Sloboda - Uralsk xətti idi. Bundan əlavə Trans-Sibir dəmir yolunun 190 kilometri də Qazaxıstanın Petropavlovsk şəhərindən keçirdi.

Qazaxıstanda dəmir yolu nəqliyyatının yaranma ili, uzunluğu 1668 km olan Orenburq-Daşkənd dəmir yolunun inşasına başladığı 1904-cü il hesab olunur. Bu magistral Avropa Rusiyasını Orta Asiya ilə birləşdirirdi. Yol artıq 1905-1906-cı illərdə istismara verildi. Dəmir yolu xətti boyunca şəhərlər və sənaye mərkəzləri böyüyərək inkişaf etdi: Aktyubinsk, Novokazalinsk, Türkistan, Qızıl-Orda, Aralsk və s.

1914-1924-cü illərdə Semirechenskaya Arıs-Pişpek yolu - gələcək Türksibirin bir hissəsi, 1915-ci ildə Çelyabinsk-Troitsk-Qustanay magistral yolu inşa edildi. 1915-1917-ci illərdə inşa edilən Altay dəmir yolunun (Novosibirsk-Semipalatinsk) cəmi 122 kilometri Qazaxıstan ərazisindən keçdi. Bundan əlavə 1918-ci ilə qədər Qazaxıstanın şimal-şərqində 117 kilometrlik Voskresenskaya normal eni olan Ekibastuz-Voskresenskaya marinası (Ermak, indi Aksu), mərkəzi Qazaxıstanda isə 40 kilometrlik ensiz dəmir yolu - Qarağan - Spasski zavodu və 120 kilometrlik Baykonur kömür mədənlərinə aparan xətt - Karsakpay, fəaliyyət göstərirdi

1918-ci ilə qədər Qazaxıstanda dəmir yollarının ümumi uzunluğu 2,575 km-ə çatırdı.

Sovet dövründə ilk dəmir yolu inşası 1920-1922-ci illərdə tikilmiş Petropavlovsk-Kokçetav bölməsi idi. 1926-1931-ci illərdə Kurort-Borovoye və Akmolinsk stansiyaları vasitəsilə Karaqandaya qədər davam etdirilmiş, ümumi uzunluğu 700 km-dən çox olmuşdur. 1924-cü ildə Kulunda-Pavlodar dəmir yolu xətti inşa edildi. Emba neft yataqlarının işlənməsi üçün 1926-cı ildə Quryev-Dossor dar ölçülü dəmir yolu inşa istifadəyə verilir.

Dövr yaradan hadisə 1927-1930-cu illərdə davam edən və 1.444 km uzunluğunda olan Türküstan-Sibir dəmir yolunun inşası idi. Bununlada Qazaxıstan Sibir ilə bağladı və respublikanın iqtisadi inkişafına, bir çox səhra torpaqlarının inkişafına töhfə verdi.

1930-cu illərdə qurul sahələr: karaqanda-Balxaş (490 km) (mərkəzi Qazaxıstan), Çimkənt-Lenqer (Qazaxıstanın cənubu), Lokot-Zaşçita (235 km) (Qazaxıstan Altayı), sonra Leninoqorsk və Zıryanovska.

1936-1939-cu illərdə Qazaxıstan Mərkəzi Rusiya ilə birləşdirildi.

İkinci Dünya müharibəsi illərində strateji əhəmiyyətli dəmir yollarının inşası davam edir. Məsələn: Emba neft yataqlarını Ural ilə birləşdirən və Rusiyanın bir sıra bölgələri arasında əlaqəni yaxşılaşdıran Quryev-Kandağac-Orsk xətti(1936-1944); xüsusən də Karaqanda kömürünün Cənubi Ural səmərəli çatdırılmasını təmin edən Akmolinsk-Kartalı xətti (1939-1943); Koksu-Tekeli-Taldıkorqan və Atasu-Karajal bölmələri. Bu zaman Qazaxıstanın polad xətlərinin uzunluğu 10 min kilomertrə çatır. Böyük Vətən müharibəsi dövrü Qazaxıstanın dəmir yollarında hərəkət və yol qurğularının təmiri üçün sənaye bazasının yaradılması ilə də yadda qalır.

1950-ci ilə qədər Mintı-Çu (440 km) hissəsi tikilİr. Bu şəkildə Türküstan-Sibir, Trans-Sibir və respublikanın bütün ərazisindən keçən Trans-Qazax Dəmiryolu (Petropavlovsk-Kokchetav-Akmolinsk-Караганда-Chu) ilə keçən ilk meridian xətti meydana gəlir.

1950-ci illərdə Qazaxıstanın şimal və mərkəzi bölgələrində intensiv dəmir yollarının inşası baş verir. 1955-1961-ci illərdə Esil - Arkalık xətti (224 km), 1959-cu ilə qədər Qustanay - Tobol, 1960-cı ilə qədər Tobol - Cetarqara. 1950-ci illərdə Qazaxıstanda dəmir yolu şəbəkəsinin sıxlığı iki dəfə artır. Beləliklə 20-ci əsrin birinci yarısında Qazaxıstanın dəmir yolu şəbəkəsi müasir formada inkişaf edir.

1960-cı illərdə Makat - Manqışlaq və Manqışlaq - Uzen hissələri çəkilir (ümumi uzunluğu təxminən 900 km).

1964-cü ildə Qazaxıstanda yolun ilk hissəsi (Selinograd - Karaqanda) elektrikləşdirildi. Bu Qazaxıstan dəmir yollarının aktiv elektrikləşdirilməsinə başlanılır.

Stepnoqorskda şəhər elektrik qatarı istifadəyə verilir.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Qazaxıstanın ayrı-ayrı bölgələri arasında rabitə Rusiya ilə sərhədləri keçmək zəruriliyi yaradırdı. Qazaxıstanda bu cür çətinliklərin qarşısını almaq üçün respublikanın ərazisindən keçən üç hissə tikildi:

• Bunlardan birincisi 2001-ci ilin iyununda Aksu stansiyasını Koneçnaya stansiyası (Deqelen) ilə bağlanması olur. 2.5 il ərzində Aksu-Koneçnaya xəttinin 184 kilometri çəkilir. Bu xətt Qazaxıstanın şimalını şərqlə birləşdirirdi.
• Onlardan ikincisi Qazaxıstanın şimalı ilə qərbini birləşdirdi. 18 oktyabr 2003-cü ildə Xromtau-Altınsarino hissəsinin (Qostanay vilayəti) tikintisi başa çatdı. Əsas xətlərin uzunluğu 402,5 km, stansiya yollarının uzunluğu - 40.22 km olur. Burada 13 stansiya və yol ayrıcı, 11 körpü, 151 boru keçidi var. Bundan əvvəl Qazaxıstanın qərbinə gedən qatarlar Rusiya sərhədini iki dəfə keçərək Kartalı və Orsk stansiyalarından keçirdi.
• Üçüncüsü Ust-Kamenoqorsku Şar (Türksibir) stansiyası ilə bağlandı. Bu Rusiya sərhədini keçmək ehtiyacını iki dəfə aradan qaldırdı, çünki əvvəllər Şərqi Qazaxıstan ölkənin digər bölgələri ilə yalnız Rusiyanın Lokot stansiyası vastəsi ilə təmin edilirdi. Tikinti işlərinə 60-dan çox podratçı təşkilat cəlb edilmiş, 153 km əsas dəmir yolu xətti çəkilmişdir və 14-Dən çox stansiya salınmışdır. Ümumilikdə körpü inşaatçıları 13 körpü, 4 keçid, 5 mal–qara keçidi inşa etdilər və 95-dən çox suötürücü qurğu quraşdırdılar. 9 oktyabr 2008-ci ildə Şar-Ust-Kamenoqorsk dəmir yolu xəttinin tikintisi başa çatır.

Astana - Aqtöbe marşrutu üzrə yüksək sürətli xətt çəkilməsi məsələsinə baxılır^[3].

Aktöbe - Uralsk düzləşdirilmiş hissəsinin tikilməsi planlaşdırılır. Hazırda qatarlar Rusiya Sol-İletskindən keçərək Orenburq bölgəsindəki Rusiya sərhədini iki dəfə keçib gedir.

12 may 2013-cü ildə Qazaxıstandan Türkmənistana dəmir yolu açılır^[4]. Bolaşak (Qazaxıstan) və Serxetak (Türkmənistan) stansiyaları arasında beynəlxalq keçid keçir^[5].

3 iyul 2012-ci ildə Qazaxıstan iki yeni daxili rabitə magistral yolunun inşasına başlamışdır: Arkalık - Şubarkol (214 km) və Jezkazqan - Saksaulskaya (517 km) - Şalkar - Beineu (496 km). Bu layihənin 2015-ci ilə qədər həyata keçirilməsi Astana və Jezkazqan arasından Qazaxıstanın cənub-qərb bölgələrinə qədər olan məsafəni əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaqdır^[6].

2011-ci ilin fevral ayında Pekində Q azaxıstan Dəmir Yoları ilə Çinin Dəmir Yolları Nazirliyi arasında Astana-Almatı sürətli dəmir yolunun inşasında əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalanır. Qatarın təxmini sürəti 350 km / saat olmalıdır. 2011-ci ilin sonuna qədər tamamlanacaq texniki-iqtisadi əsaslandırmanın hazırlanması üzərində iş aparılır^[7].

20 Fevral 1986-cı ildə Qazaxıstan SSR-də dünya rekordu qoyulur. Çelin dəmir yolunda 440 vaqondan ibarət qatar, ümumi çəkisi 43,4 min ton və uzunluğu 6,5 km təşkil edir^[8].