Qozı Körpeş–Bayan Sulu

Qozı Körpeş — Bayan Sulu — XIX əsrin ortalarında yazılmış XIII-XIV əsrlərə aid Qazaxıstan lirik-epik poeması. Poema Sıbanbay, Bekbau, Janak və Şoje kimi akınların şifahi ifası sayəsində populyar idi. Onun təxminən 20 variantı arasında Janakın variantı ən məşhurudur. Yazılı şəkildə ən çox yayılmış versiyalar folklor toplayıcıları Sablukova (1831-ci il), Derbisalinə (1834-cü il), A. Frolova (1841-ci il) və Çokan Vəlixanova (1856-cı il) məxsusdur. Rus dilində poema 1865-ci ildə M. Putintsev tərəfindən nəşr olunmuşdur, daha sonra 1870-ci ildə V. Radlovun "Türk tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri" (rus. Образцы народной литературы тюркских племён) toplusunun üçüncü cildinə daxil edilmişdir.^[1]

Qozı Körpeş və Bayan Sulunun faciəvi sevgisi haqqında qədim əfsanəyə əsasən, uşaqlıqdan dost olan Sarıbay və Karabay adlı iki şəxs öz uşaqlarını bir-biri ilə evləndirəcəklərinə dair and içdilər və onları doğulmazdan əvvəl nişanlandırdılar. Oğlu doğulmazdan əvvəl Sarıbay ov zamanı vəfat edir. Böyüyən Kozı və Bayan bir-birilərini görməsələr də, nikah razılaşması onları birləşdirir və nəhayət onlar bir-birini sevirlər. Zaman keçir və Karabay həyat planlarını dəyişir. O, söz verir ki. qızını onun qoyun sürüsünü aclıqdan qurtaran yerli pəhləvan Kodara verəcək. Sevgililər arasında Kodar kimi bir sədd yaranır. Bu əbədi üçbucaqda vəfat edən ilk şəxs Qozı olur. Qatildən intiqam almaq üçün qüssələnmiş Bayan hiyləgərlik göstərir. O, Kodara onun üçün bulaq suyu ilə bir quyu qazsa evlənəcəyini vəd edir. Kodar işə başlayır, dərinə gedərək Bayanın uzun hörüklərindən tutunur. Qız gözlənilmədən hörüklərini kəsir və quyuda qalan Kodar ölür. Beləliklə, Qozının intiqamı alınır. Daha sonra bu əfsanənin qadın qəhrəmanı onun məzarı üstündə özünü xəncərlə öldürür.

"Qozı Körpeş — Bayan Sulu" poeması Puqaçovun başçılıq etdiyi kəndli üsyanı haqqında məlumat toplamaq üçün Orenburqa səfəri edən Aleksandr Puşkini maraqlandırdı, həmin dövrdə şair "Puqaçov buntu tarixi" əsəri və "Kapitan qızı" povestini yazırdı. Daha sonra poema onun arxivində tapıldı, onun mətni 1837-ci ildə "Vestnik Puşkinskoy komissii" jurnalında nəşr olundu. Beş vərəqdən ibarət yazının müəllifi naməlumdur. Puşkinin qeydləri geniş yayılmış versiya ilə bir az ziddir. Uralsk şəhərindən olan ölkəşünas Nikolay Çesnokov hesab edir ki, poemi qazax dilini bilən Yaik kazakı yazıb. Lakin, çox güman ki, qazax poemasını böyük rus şairinə Kiçik juz xanının Bokeyev qərargahından olan şəxslər yazıb, çünki onlar rus dilində səlis danışırdılar. Ehtimal olunur ki, "Qozı Körpeş — Bayan Sulu" əsasında Puşkinin öz poemasını yazmaq niyyətində idi, ancaq erkən ölümü buna imkan vermədi.

Poema S. A. Kastanye, N. A. Abramov və digər alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Nikolay Pantusov, R. Ş, Əbdürrəhmanov və E. Z. Baranov kimi folklorşünaslar əsəri rus dilində prozaik üslubda nəşr etmişdilər. Onun rus dilinə ilk tərcüməsi üzərində rus şairi Q. N, Tvertin məşğul idi, bu dilə tərcümələr həmçinin 1928, 1941 və 1949-cu illərdə nəşr olunmuşdur. Sovet dövründə M. O. Auezov Janakın versiyasını əvvəlcə 1925-ci ildə Moskvada, sonra 1936-cı ildə Alma-Atada nəşr etdi.^[1]

Məlik Qabdullin, İ. Duysenbayev və Auyelbek Konıratbayev poemanın tarixi əhəmiyyətini tədqiq etmişdilər. Onların fikrincə, ərazilərin və çayların (Ayaquz, Urjar, Lepsı, Kalba) konkret adları eposun formalaşmasının real tarixi şərtlərindən xəbər verir. Şərqi Qazaxıstan vilayətinin Ayaquz rayonunun Tansık stansiyası yaxınlığında Qozı və Bayanın qəbri adlanan abidə var.^[1]

Bəzi türkdilli xalqların folklorunda poemanın başqa variantları da mövcuddur. Məsələn, başqırdlar arasında "Kujıykurpəs və Mayanhılıu" adı ilə tanınır, Barabinsk tatarları arasında "Kozı Korpeş" kimi yayılıb, altaylılar isə əsərə "Kozı Erkeş" deyirlər.^[1]

Poema əsasında Qabit Musrepovun "Qozı Körpeş — Bayan Sulu" pyesi yazılmışdır və 1954-cü ildə Musrepovun ssenarisi əsasında "Sevgi haqqında poema" filmi çəkilmişdir.

1992-ci ildə məşhur Qazaxıstan rejissoru və aktyor Asanəli Əşimulı "Qozı Körpeş — Bayan Sulu" filmini çəkdi.

2011-ci ildə Qazaxıstanda Müqəddəs Valentin gününə alternativ olaraq Qozı Körpeş və Bayan Suluya həsr olunmuş 15 aprel tarixini təklif etdilər.^[2]

• Козы Корпеш — Баян сулу // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.