Rasizadə alqoritmi

Rasizadə alqoritmi — rifahı xammal ixracından asılı olan dövlətlərdə sənayesizləşmə, yoxsullaşma, deqradasiya və həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi prosesində hadisələrin təbii ardıcıllığını izah edən tipoloji model, biri qaçılmaz olaraq digərinə gətirib çıxarır. O, ilk dəfə 2008-ci ildə qlobal iqtisadi böhran ərəfəsində amerikalı tədqiqatçı Əli Rasizadə tərəfindən tərtib edilmiş və neft, qaz ixrac edən ölkələrin sosial-iqtisadi göstəricilərinin və digər minerallar aşağı düşmə dövrlərinin ardıcıllığını proqnozlaşdırmaq üçün sonrakı illərdə elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.

Alqoritm ilk dəfə nəzəri olaraq onun müəllifi tərəfindən 2008-ci ilin qlobal iqtisadi böhranı ərəfəsində "Contemporary Review" Oksford elmi jurnalında dünya neft və qaz qiymətlərinin yüksəlişinin zirvəsində, heç kimin neft üçün geri dönməz nəticələrlə gözlənilən ucuzlaşmasını gözləmədiyi bir vaxtda ixrac edən ölkələr təsvir edilmişdir.^[1] Bundan əvvəl neft bumu nəticəsində ixrac edilən faydalı qazıntıların qiymətlərinin qalxmasının milli valyutanın real məzənnəsinin möhkəmlənməsinə və onların ixracatçılarının iqtisadi inkişafına təsiri yalnız "Holland xəstəliyi" nəzəriyyəsi ilə təsvir edilirdi. Bu termin ilk dəfə 1977-ci ildə London Economist jurnalı tərəfindən istifadə edilib,^[2] və avstraliyalı iqtisadçı Maks Kordenin sonrakı əsərlərində istifadə edilmişdir. Bu nəzəriyyənin müəllifi Hollandiya iqtisadiyyatını artan təbii qaz qiymətlərinin ixracından asılılığında model kimi götürmüşdür, çünki bu ölçüdə olan ölkədə bu fenomenin bütün yerli iqtisadiyyata, sonra isə tədqiqatının nəticələrini tipoloji nümunə kimi ümumiləşdirmişdir təsirini klassik formada izləmək daha asan idi.^[3]

1970-ci illərdə Hollandiyada olduğu kimi, 2000-ci illərin əvvəllərində dünya bazarında neftin qiymətinin sürətlə artması neft hasil edən ölkələrdə: Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan, Nigeriya, Əlcəzair, Venesuela və Körfəz ölkələrində də analoji təsir göstərdi. Xəzinəyə daxil olan neft dollarları ilə Çin və ya Türkiyə kimi ölkələrdən hazır məhsul almaq daha məqsədəuyğun olduğu bir vaxtda məhsuldar əməklə məşğul olmaq sadəcə olaraq sərfəli olmadığı bir vaxtda onların hamısı "Holland xəstəliyinə" yoluxdu. Bu ölkələrdə milli valyutaların möhkəmlənməsi və hiperinflyasiya nəticəsində yerli sənaye və kənd təsərrüfatının məhdudlaşdırılması, işsizliyin artması və daxil olan axının bölgüsünə çıxışı olan plutokratiyanın yaranması ilə sinfi təbəqələşmənin dərinləşməsi neft dollarları və eyni neft dollarlarını bankları, ticarət əməliyyatları, tikinti və dövlət sifarişlərinin icrası vasitəsilə dövriyyəyə buraxan oliqarxiya baş verdi.

Bununla belə, "Holland xəstəliyi" nəzəriyyəsi dünya bazarında neftin qiyməti aşağı düşməyə başlayandan sonra hadisələrin sonrakı gedişatını təsvir etmirdi: neft bumu başa çatdıqdan sonra bu, neftdən asılı ölkələr üçün necə nəticələnəcək? 2008-ci ildə neftin qiyməti ilin ortasındakı 147 dollardan ilin sonunda 75 faiz ucuzlaşaraq 32 dollara düşdüyü zaman məhz belə oldu. İxrac edən ölkələrdə çaxnaşma və iqtisadi böhran başladı — heç kim bunu gözləmirdi və buna hazır deyildi. Məhz bu məqamda Əli Rasizadənin hələ 2008-ci ilin yayında, neftin qiymətinin pik həddə çatdığı və onun düşməsindən əsər-əlamət qalmadığı bir vaxtda onun yazdığı məqalə nəşr olundu. Məqalənin ortaya çıxması o qədər vaxtında idi ki, orada tərtib edilmiş payız alqoritmi elmi ədəbiyyatda nəzəriyyənin müəllifindən sonra "Rasizadə alqoritmi" kimi götürüldü.^[4] O, XXI əsrin əvvəllərindəki Xəzər neft bumu nümunəsindən istifadə edərək, onun əvvəlki işlərinin nəticələrini nəzəri cəhətdən ümumiləşdirmiş və elm aləmində təqdim etmişdir.

Ümumi şəkildə alqoritm belə görünür: neft və qaz hasilatının və ya qiymətlərinin aşağı düşməsi > xəzinəyə neft dollarları axınının sinxron azalması > yerli valyutanın devalvasiyası > dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin dollar hesablanmasında azalması > dövlət aparatında ştatların, idarə və təşkilatların ixtisarı > əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin düşməsi > məhsullar, mallar, xidmətlər və daşınmaz əmlak qiymətlərinin dollar ekvivalentində azalması > idxalın və gömrük yığımlarının azalması > özəl sektorunda ümumi müflisləşmə və işçilərin kütləvi ixtisarı > vergi bazasının sıxılması > büdcə işçilərin maaşları və sosial müavinətlərin kəsilməsi > kütləvi işsizlik və əhalinin yoxsullaşması > ölkənin üçüncü dünya dövlətləri arasındaki qanuni yerinə düşməsi.^[5]

• A.Rasizade. Azerbaijan and the oil trade: prospects and pitfalls. = The Brown Journal of World Affairs (Brown University Press), Summer-Fall 1997, volume 4, number 2, pages 277—294.
• A.Rasizade. Azerbaijan, the US and oil prospects on the Caspian Sea. = Journal of Third World Studies (Association of Third World Studies), Spring 1999, volume 16, number 1, pages 29-48.
• A.Rasizade. Mythology of the munificent Caspian bonanza and its concomitant pipeline geopolitics. = Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East (Duke University Press), 2000 double issue, volume 20, numbers 1-2, pages 138—152.
• A.Rasizade. The great game of Caspian energy: ambitions and the reality. = Journal of Southern Europe and the Balkans (London: Taylor & Francis), April 2005, volume 7, number 1, pages 1-17.
• A.Rasizade. The end of cheap oil. = Contemporary Review (Oxford), Autumn 2008, volume 290, number 1690, pages 273—284.

• Dead ends of transition: rentier economies and protectorates (edited by M.Dauderstädt & A.Schildberg). Campus Verlag, Frankfurt, 2006, 249 pages.
• J.D.Sachs & A.M.Warner. The curse of natural resources. = European Economic Review (Amsterdam), May 2001, volume 45, issues 4–6, pages 827–838.
• N.Shaxson. Oil, corruption and the resource curse. = International Affairs (London), November 2007, volume 83, number 6, pages 1123–1140.
• M.I.Goldman. Petrostate: Putin, power and the new Russia. Oxford University Press, London, 2008, 244 pages.
• M.L.Ross. The oil curse: how petroleum wealth shapes the development of nations. Princeton University Press, Princeton (USA), 2012, 312 pages.
• S.LeVine. The oil and the glory: the pursuit of empire and fortune on the Caspian Sea. Random House, New York, 2007, 470 pages.
• Escaping the resource curse (edited by M.Humphreys, J.D.Sachs, J.Stiglitz). Columbia University Press, New York, 2007, 432 pages.
• E.R.Sadik-zada. Oil abundance and economic growth. Logos Verlag, Berlin, 2016, 167 pages.
• D.Yergin. The Prize: the epic quest for oil, money and power. Simon & Schuster, New York, 1991, 877 pages.
• M.A.El-Gamal & A.M.Jaffe. Oil, dollars, debt and crises: the global curse of black gold. Cambridge University Press, Cambridge (England), 2010, 217 pages.
• P.Roberts. The end of oil: on the edge of a perilous new world. Houghton Mifflin, New York, 2004, 389 pages.
• D.O’Sullivan. Petromania: black gold, paper barrels, and oil price bubbles. Harriman House, Petersfield (England), 2009, 306 pages.
• Algorithm of Rasizade (basic principles). = The Russian Question, 15. VII.2022.
• Алгоритм Расизаде: обсуждение. = Мировой кризис (Москва), 3. XII.2017.