Rok Sprinqs qırğını

1885-ci il Harper’s Weekly jurnalından şəkil

Rok Sprinqs qırğını (ing. Rock Springs massacre), Rock Springs qiyamı olaraq da bilinir (ing. Rock Springs Riot) — 2 sentyabr 1885-ci ildə Vayominq ərazisində yerləşən Amerikanın Rok Sprinqs şəhərciyində ağ immiqrant işçilər tərəfindən çinlilərin kütləvi öldürülməsi.[1] Qarşıdurmanın əsas səbəbləri irqi gərginliklər və «Union Pacific Coal Department»-nin Çin mədən işçilərinin ağ mühacirlərə nisbətən daha az maaş alması siyasətidir. Bu siyasətlə əlaqəli olaraq daha çox çinlilər işə götürüldü və bu da ağ işçilərin narazılığına və sonradan onların qiyamına səbəb oldu. İğtişaşlar zamanı ən azı 28 çinli mədənçi öldürüldü və 15 nəfər yaralandı. Üsyançılar 75 Çin evini yandırdılar və ümumi dəyəri 147.000 dollar olan maddi ziyana səbəb oldular[2][3][4].

Ağldərili və Çinli immiqrantlar arasında irqi düşmənçilik xüsusilə XIX əsrin sonlarında, xüsusilə Rock Springs hadisələrindən əvvəlki on ildə, ABŞ-nin qərbində özünü büruzə verdi. Rok Sprinqs qırğını ABŞ-də Çin əleyhinə düşüncələrin artması idi. 1882-ci il tarixli Çinlilərin təcrid aktı onların köçlərini on il müddətinə dayandırmasına baxmayaraq, qərardan əvvəl ABŞ-nin qərbinə gələn minlərlə çinli işçi var idi[4].

Vayominqdə yaşayan çinlilərin əksəriyyəti dəmir yolunda işləyirdi, lakin bəziləri "Union Pacific Railroad"-a məxsus kömür mədənlərində çalışırdı. Çinlilərin sayı artdıqca Çin əleyhinə olan fikirlərin sayı da artdı. 1883-cü ildə, Çin işçilərinin istifadəsinə qarşı çıxmaq üçün Rok Sprinqsdə "Əmək cəngavərləri" şöbəsi açıldı. 1885-ci ildə baş verən qiyamçıların çoxu bu təşkilatın üzvləri idi, lakin üsyanla "Əmək cəngavərləri" milli təşkilatı arasında birbaşa əlaqə qurulmamışdır[2].

Qiyamdan sonra federal qoşunlar şəhərciyə gətirildi. Əksəriyyəti qiyamdan bir həftə sonra Rock Sprinqsə qayıdaraq Evanston qaçan sağ qalan çinli işçiləri müşayiət etdilər. Rock Springs qırğını, xüsusilə Vaşinqton ərazisindəki Pyucet Saund rayonunda Çin əleyhinə etiraz dalğasına səbəb oldu.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çinli immiqrantların ABŞ-yə axını xüsusilə XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində çox böyük idi.

Çinlilərin ABŞ-yə köçü vahid qaydada olmayıb[3][4]. Con Rendolf Taker 1884-cü ildə The North American Review üçün bir məqaləsində, 100.000 çinli immiqrantın əksəriyyətinin ABŞ-nin qərbində - Kaliforniya, Nevada, Oreqon və Vaşinqton ərazilərində yerləşdiklərini yazdı.[5] ABŞ-nin Çindəki səfiri Corc Syuard, beş il əvvəl Scribner's Magazine-də təxminən eyni rəqəmlərə istinad etdi[6].

Vayominq ərazisində ilk çinli işçilər, «Union Pacific company» dəmir yolunda yol təmir qruplarında işləməyə başladılar. Tezliklə Laramie'den Evanston'a qədər olan dəmir yollarında və kömür mədənlərində şirkətin işçilərinin əhəmiyyətli bir hissəsi oldu. Çinli işçilərin əksəriyyəti Sweetwater County-də işlədilər və böyük bir hissəsi Karbon və Uinta bölgələrində yerləşdilər. Bu bölgələrdə ən çox çinli kömür mədənlərində işləyirdi. 1870-ci il əhalinin siyahıya alınmasına görə, Winta və Sweetwater əyalətlərində 96 nəfər var idi, hamısı kişi və mədənçilər idi. Eyni zamanda, onlara qarşı irqi düşmənçilik geniş yayılmışdı, Con Rendolf Taker, yuxarıda qeyd olunan 1884-cü il məqaləsində, Asiya mühacirləri haqqında yazır: "... qan, vərdişlər və mədəniyyətlər baxımından yad Asiya irqi." O, "Çinlilər bu Asiya əhalisinin əsas elementidir" dedi[2].

Səbəblər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qiyam, üst-üstə düşən irqi dözümsüzlük və «Union Pacific» siyasətlərinə qarşı ümumi inciklik nəticəsində meydana gəldi.[7][8] 1882-ci ildə Çinlilərin təcrid aktı: “... bu Qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəl və sonra 90 gün sonra və bu Qanunun qüvvəyə minməsindən on il sonra çinli işçilərin ABŞ-yə girişi məhdud; və bu məhdudlaşdırma altında hər hansı bir çinli işçinin gəlməsi qanunsuz olardı. ”[9] Rock Sprinqs qırğınından əvvəlki illərdə Çin işçilərinin idxalı bəzi nəşrlər tərəfindən“ köləlikdən daha pis bir sistem ”olaraq xarakterizə edildi. Əsasən isveçli, uelsli, irlandiyalı və kornuellsli olan immiqrantlar Rock Sprinqsdə çalışan ağdərili fəhlələr, çinlilərin az maaşlarının onların maaşlarına da təsir etdiyinə inanırdılar[7][10][11][12][13].

Rock Springsdəki çinlilər ağdərili işçilərin onlara münasibətini yaxşı bilirdilər, ancaq irqi nifrətin sonda bir qarşıdurmaya səbəb olacağını gözləmədikləri üçün heç bir tədbir görmədilər.[4] 1875-ci ilə qədər Rock Sprinqsdəki kömür mədənlərində yalnız ağdərili fəhlələr işləyirdi, lakin tətil etdikdən sonra, «Union Pacific Coal Department» şirkəti, tətildən iki həftə sonra onları çinli ştreykbrexerlər ilə əvəz etdi.[3] Şirkət, 50 ağdərili işçi və 150 ​​çinli ilə kömür çıxarmağa davam etdi. Çinli işçilər Rock Sprinqsə nə qədər çox gəlirdilərsə, ağdərili işçilər arasında onlara qarşı mənfi münasibətlər o qədər çox idi.[3] Qırğın zamanı Rok Sprinqs mədənlərində 150 ​​nəfər ağdərili və 331 çinli işçi mövcud idi.

Rock Sprinqsdəki qırğından iki il əvvəl "Ağlar şəhəri" (ing. «Whitemen’s Town») quruldu[14]. 1883-cü ildə, 1880-ci illərdə Çin işçilərinin istifadəsinə qarşı çıxan təşkilatlardan biri olan [2][7] və 1882-ci ildə Çinlilərin təcrid aktı qəbul edilməsini müdafiə edən Rock Sprinqsdə "Əmək cəngavərləri" təşkilatı açıldı.[2] Bununla birlikdə, "Əmək cəngavərləri" milli təşkilatı ilə Rok Sprinqsdəki qırğın arasındakı əlaqənin birbaşa sübutu yox idi, üstəlik bu hadisələrdən sonra təşkilatın Çinə qarşı mövqeyi zəiflədi.[2] 1885-ci ilin avqust ayında Evanstonda çinli işçilərin Rok Sprinqsdən qovulmasına çağıran materiallar basıldı və hadisələrdən bir gün əvvəl, 1 sentyabr 1885-ci ildə, Rock Sprinqsdə çinli mühacirlər mövzusunda bir toplantı edildi. O gecə çinlilərə bir neçə ölüm təhdidi edildiyi söylənildi.[14]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Vayominq 10 iyul 1890-cı ildə ştat statusu almışdır.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Camp Pilot Butte, National Register of Historic Places" (ingilis). 2007-09-28 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ 1 2 3 4 Larson, Taft Alfred. History of Wyoming. University of Nebraska Press. 1990. 141–44. ISBN 0803279361.
  4. ↑ 1 2 3 4 Daniels, Roger. Asian America: Chinese and Japanese in the United States Since 1850. University of Washington Press. 1990. 61–63. ISBN 0295970189.
  5. ↑ Tucker J.R. Race Progress in the United States (The North American Review). February, 1884. 163.
  6. ↑ Seward’s 'Chinese Immigration' (Scribner's Magazine). April, 1881. 957.
  7. ↑ 1 2 3 Stone, W.W. The Knights of Labor on the Chinese Labor Situation (Overland Monthly and Out West Magazine). March 1886. 1.
  8. ↑ "Chinese Exclusion Act, 1882". 2011-08-14 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ Labor Meeting at Buffalo - Opposition to the Introduction of Chinese (The New York Times). November 3, 1870. 1.
  10. ↑ Saxton, Alexander and Roediger, David R. (Contributor). The Rise and Fall of the White Republic. Verso. 2003. 310. ISBN 1859844677.
  11. ↑ The Rock Springs Massacre (The New York Times). September 26, 1885. 1.
  12. ↑ The Chinese Must Leave (The New York Times). September 29, 1885. 1.
  13. ↑ Shewin, H. Observations on the Chinese Laborer (verland Monthly and Out West Magazine). January 1886. 91.
  14. ↑ 1 2 ""To This We Dissented": The Rock Springs Riot" (ingilis). 2011-08-14 tarixində arxivləşdirilib.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • The Chinese Massacre at Rock Springs, Wyoming Territory, September 2, 1885, Boston: Franklin Press — Rand Avery and Co., 1886.
  • Carroll, Murray L. "Governor Francis E. Warren, The United States Army, and the Chinese Massacre at Rock Springs, " Annals of Wyoming, 1987, Vol. 59 No. 2, pp. 16–27, (ISSN 0003-4991).
  • Crane, Paul, and Larson Alfred. "The Chinese Massacre, " Annals of Wyoming, XII:1, January 1940, pp. 47–55. Reprinted in Daniels Rogers, ed., Anti-Chinese Violence in North America, op. cit.; and Storti, Craig, Incident at Bitter Creek: The Story of the Rock Springs Chinese Massacre.
  • Daniels, Roger, ed. Anti-Chinese Violence in North America: An Original Anthology, Arno Press, New York: 1979. (ISBN 0-405-11263-7).
  • Hata, Nadine I. %28199006%2977%3A1%3C304%3AAACAJI%3E2.0.CO%3B2-Y Asian America: Chinese and Japanese in the United States since 1850. Roger Daniels, " The Journal of American History, Vol. 77, No. 1, June 1990, pp. 304-5. Retrieved May 2, 2007.
  • Laurie, Clayton D. "Civil Disorder and the Military in Rock Springs, Wyoming: The Army’s Role in the 1885 Chinese Massacre, " Montana, 1990, Vol. 40 No. 3, pp. 44–59 (ISSN 0026-9891).
  • McClellan, Robert F. "%28197111%2931%3A1%3C176%3ATIE%3E2.0.CO%3B2-I The Indispensable Enemy. Alexander Saxton, " The Journal of Asian Studies, Vol. 31, No. 1, November 1971, p. 176. Retrieved May 2, 2007.
  • Storti, Craig. Incident at Bitter Creek: The Story of the Rock Springs Chinese Massacre, Iowa State Press, First edition: 1990, (ISBN 0-8138-1403-0), (ISBN 978-0-8138-1403-2).
  • Wei, William, Hom, Marlon K, et al., eds. «The Anti-Chinese Movement in Colorado: Interethnic Competition and Conflict on the Eve of Exclusion», Chinese America: History and Perspectives, 1995, San Francisco: Chinese Historical Society of America, 1995, pp. 179–97. (ISBN 0-9614198-1-4).
  • Yep, Laurence. True Heroes, Academic Search Premier, Horn Book Magazine, November/December 2002, Vol. 78, Issue 6, (ISSN 00185078). Retrieved April 30, 2007.