Rus-hindu müharibəsi

Rus-hindu müharibəsi — may 1802–1805-ci illər ərzində Sitka adasına (müasir Baranov adası) və Yakutat körfəzindən Uels Şahzadəsi adasının cənub burnuna qədər bütün Cənub-Şərqi Alyaskaya nəzarət etmək üçün rus kolonistləri ilə Tlinqit hinduları arasında baş vermiş silahlı münaqişələr.

Rus-hindu müharibəsi
Tarix	may 1802 - 1805
Yeri	Baranov adası
Səbəbi	Dəniz samuru ovu sahələrinə nəzarət
Münaqişə tərəfləri
Rusiya imperiyası Tlinqitlər
Komandan(lar)
Aleksandr Baranov Yuri Lisyanski Toyonlar: Katlian Tanux Luşvak

İlk dəfə rus sənayeçiləri Tlinqitlərlə 1792-ci ildə Hinçinbruk adasında qarşılaşdılar və burada qeyri-müəyyən nəticə ilə aralarında silahlı qarşıdurma baş verir. Nəticədə sənayeçilərin rəhbəri və Alyaskanın gələcək idarəşisi Aleksandr Baranov az qala öləcəkdi, hindular isə geri çəkilmək məcburiyyətində qalır. Lakin ruslar adada möhkəmlənməyə cəsarət etmir və Kadyak adasına da üzürlər^[1]. Tlinqit döyüşçüləri taxta əsləhə, heyvanların və müxtəlif fövqəltəbii canlıların təsvirləri olan taxta dəbilqələr geyinmişdilər.

1799-cu ildə Baranovun köməkçilərindən biri Vasili Medvednikov Orel briqadası ilə Sitka adasının qərb sahilinə gəlir və Baranovun özü də tezliklə buraya gəldikdən sonra burada Müqəddəs Arxangel Mixail qalasının (Mixaylovskaya qalası) əsası qoyulur.

Yerli tlinqit ağsaqqalları — Skautlelt, Kouxan və Skaataqeç yeni qəsəbədə Baranova gəldilər. Medvednikov qalanın başçısı təyin edilir. Baranovun əmrinə görə ruslar hindlilərdən heç nə almırlar.

1802-ci ilin mayında rusları öz torpaqlarından və ərazi sularından kayak flotiliyaları ilə birlikdə qovmağa çalışan tlinqit xalqının güclü üsyanı başlayır (ruslar onları Kolyuji və ya Koloşa adlandırırdılar). Materikdəki ilk atışma mayın 23-də, İ. A. Kuskovun başçılıq etdiyi böyük kayak flotiliyası Aleksandr arxipelaqının boğazlarında dəniz samuru ovuna getdiyi zaman baş verir. İyun ayında Toyon (rəhbər) Katlianın başçılıq etdiyi 600 hindli dəstə Mixaylovski qalasına (Sitka adasında) hücum edir. "Sitka" dəstəsi dəniz samuru ovuna çıxana qədər gözlədilər və 15 nəfərin qaldığı qalaya hücum etdilər. Bir gün sonra hindular dəniz şiri ovundan qalaya qayıdan Vasili Koçesovun kiçik dəstəsini demək olar ki, tamamilə məhv etdilər. İyunun 19-dan 20-nə keçən gecə "Sitka" partiyası (165 nəfər) Fridrix boğazı ərazisində tlinqitlərin hücumuna məruz qalır və tamamilə darmadağın olunurlar. Bir az sonra bu əraziyə üzən İngilis briqadası Unicorn, kapitan Henri Barber iki amerikalı kapitanla birlikdə qalada yaşayan Kadyakdan olan sağ qalan rusları və eskimos qadınlarını möcüzəvi şəkildə xilas edir. İngilislər top atəşi ilə tlinqit kanolarını batırır və tlingit liderlərini əsir götürürlər. Bundan sonra hindular onlara rus və eskimo əsirlərini və viran qalan qaladan talan edilmiş xəzləri verməyə məcbur olurlar. Henri Barber xəzləri ələ keçirir və Mixaylovski qalasından məhbuslarla birlikdə Baranovun o vaxt olduğu Kadyak şəhərinə yola düşür. Burada o, əsirlər üçün fidyə tələb edir və Baranovdan 10 min rubl dəyərində dəniz samuru dərisi alır.

Mixaylovski qalasının itirilməsi rus koloniyaları və şəxsən Aleksandr Baranov üçün ağır zərbə olur. Rus-Amerika şirkətinin ümumi itkiləri 24 rus və 200-ə yaxın kadyak eskimos, çuqaç və aleut idi.

1803-cü il may ayının əvvəlində Baranov "Müqəddəs Aleksandr Nevski" qaliotunu Novorossiyskdəki Yakutat körfəzində (Alyaskada) əhəmiyyətli bir rus qarnizonunun olduğu İvan Kuskovun yanına göndərir. Kuskov Baranovu bir il ərzində tələsik cəza ekspedisiyası təşkilindən çəkindirir.

1804-cü ildə Baranov Alyaskanın Novorossiysk şəhərindən Sitkanı fəth etmək üçün hücüma keçir. Onun dəstəsində kayaklarda və "Ermak", "Aleksandr", "Yekaterina" və "Rostislav" gəmilərində 150 rus və 900 kadyak eskimosu, çuqaç eskimosu və denain hinduları var idi. Sentyabrda Aleksandr Baranov Sitkaya çatır. Burada o, Yuri Lisyanskinin dünya ətrafında üzən "Neva" gəmisini aşkarlayır. Burada hindular bir neçə yüz döyüşçünün məskunlaşdığı taxta bir qala tikmişdilər. Qəsəbəni dəniz silahlarından atəşə tutan ruslar hücuma başlayırlar, lakin hücum dəf edilir. Bu zaman Baranov qolundan yüngül yaralanır. Lakin mühasirə və artilleriya atəşi davam edirilir. Müqavimətin mənasız olduğunu başa düşən hindular qalalarını tərk edərək Sitka adasının şərq hissəsinə çəkilirlər. Tərk edilmiş istehkamda bir neçə yaşlı qadın və öldürülmüş uşaq tapılır. 1804-cü il oktyabrın 8-də bu yaşayış yerinin üzərində Rusiya bayrağı qaldırılır. Qala və yeni qəsəbənin tikintisinə başlanılır. Tezliklə burada Novo-Arxangelsk şəhəri böyüyür. Bu döyüşdə Rusiya koalisiyasının itkiləri təxminən 20 nəfər təşkil edib.

20 avqust 1805-ci ildə Tanux və Luşvakın başçılıq etdiyi Tlaxaik-Tekuedi klanının eyaki döyüşçüləri və onların Tlinqit Kuaşkquan qəbiləsindən olan müttəfiqləri Yakutatı yandırırlar və orada qalan rusları öldürürlər. Hücumu diqqətlə planlaşdıran və təşkil edən Tanux onun etibarından istifadə edərək qalaya daxil olur və qalanın komandirini öldürür, bundan sonra hind əfsanələrinə görə, onun işarəsi ilə "hər bir döyüşçü öz rusunu öldürmüşdür". 1805-ci ildə Yakutatdakı rus koloniyasının bütün əhalisindən, rəsmi məlumatlara görə, 14 rus "və onlarla birlikdə daha çox adalılar", yəni Kaydak və Çuqaçlar ölürülür. Partiyanın əsas hissəsi Demyanenkovla birlikdə Yakutatın yandığından əmin olaraq, uzun bir dəniz səyahətinə çıxır və fırtına nəticəsində dənizdə batır. O zaman 250-yə yaxın adam ölür. Həddindən artıq yorğunluq səbəbindən dənizə üzməkdən imtina edən, Tlingitlərə təslim olmaq qərarına gələn və sahil boyunca hərəkət edən yalnız 30-a yaxın insan xilas olur. Yakutatın süqutu və Demyanenkovun partiyasının ölümü Rusiya koloniyaları üçün daha bir ağır zərbə olur. Amerika sahillərində mühüm iqtisadi və strateji baza itirilir.

Sonradan hindularla barışıq bağlanılır və Rusiya-Amerika Şirkəti silahlı rus gəmilərinin qoruması altında kayak flotillalarının köməyi ilə Aleksandr arxipelaqının sularında dəniz samuru tutmağa çalışır. Səbəb isə Tlinqitlərin bəzən sənayeçi partiyaların iştirakçılara hücumlar həyata keçirməsi olur.

Hindu hücumları nəticəsində 2 rus qalası və Cənub-Şərqi Alyaskada bir kəndlər dağıdılır, 45-ə yaxın rus və 230-dan çox yerli sakin öldürülür (Demyanenkovun partiyasından daha 250 nəfər Yakutatdakı münaqişənin dolayı qurbanı olur). Bütün bunlar bir neçə il ərzində Rusiya Amerikanın şimal-qərb sahilləri boyunca cənuba doğru irəliləməsini dayandırır. Hindu təhlükəsi Aleksandr arxipelaqı ərazisində Rus-Amerika Şirkəti qüvvələrini daha da məhdudlaşdırır və onlara Cənub-Şərqi Alyaskanın sistemli müstəmləkəçiliyinə başlamağa imkan vermir. Lakin Hindu torpaqlarında dəniz ovu dayandırıldıqdan sonra münasibətlər bir qədər yaxşılaşır və RAŞ tlinqitlərlə ticarəti bərpa edir. Hətta onlara Novoarxangelsk yaxınlığındakı ata-baba kəndini bərpa etməyə icazə verir.

Rəsmi atəşkəs bağlandıqdan sonra qarşılıqlı düşmənçilik tədricən zəifləyir, lakin heç bir tərəf haqlı olaraq özünü qaliblər sırasına aid edə bilmir. Tlinqitlər məqsədlərinə çatmır — rusları öz torpaqlarından qovmağa müvəffəq olmurlar. Lakin RAŞ də öz məqsədinə çata bilmir — hinduların müqavimətini qırmaq, onları Kadyak və Aleut adalarının əhalisi ilə olduğu kimi, özündən tamamilə asılı vəziyyətə salmaq mümkün olmur. Heç bir tərəfin qalib gəlmədiyi müharibə qarşılıqlı faydalı olmasa da, qarşılıqlı məqbul bir kompromislə başa çatır. Bununla belə Rus-Amerika şirkəti Alyaskanın cənub-şərq sahillərində möhkəmlənməyə müvəffəq olur, həm ticarətdən, həm də regionun təbii ehtiyatlarının istismarından gəlir əldə edir. Ruslarla ticarətdən bəhrələnən tlinqitlər həm ov yerlərini, həm də müstəqilliklərini müdafiə edə bilir; ruslar, ingilislər və amerikalılar arasındakı ziddiyyətlər üzərində ağılla oynayaraq, onların bufer mövqelərindən istifadə edərək, materik Alyaskanın bir sıra qəbilələrinə təsirlərini genişləndirirlər. Bundan əlavə, onlar hətta qismən istədikləri məqsədə nail ola bilirlər — 1821-ci ilə qədər rus sənayeçi dəstələri tamamilə Tlinqit klanlarının nəzarəti altına qayıdan boğazlardan praktiki olaraq qovulur^[2].

Müharibənin residivləri 1805-ci ildən sonra, xüsusən 1813 və 1818-ci illərdə davam edir.

1850-ci ildə tlinqitlər Novo-Arxangelsk yaxınlığındakı bazarda və meşədə ruslarla bir çox mübahisə və döyüşlər etmişlər. Bu təxribatlara cavab olaraq N. Rozenberq hindulara iğtişaşlar davam edəcəyi təqdirdə, "Koloşenski bazarı"nın tamamilə bağlanmasını əmr edəcəyini və onlarla bütün ticarəti dayandıracağını bildiri. Hinduların bu ultimatuma reaksiyası misilsiz idi: səhəri gün onlar Novo-Arxangelski tutmağa cəhd edirlər. Onların bəziləri silahla silahlanaraq qala divarının yaxınlığındakı kolluqlarda gizlənir; digəri isə "Koloşenskaya akkumulyatoru" adlanan toplarla taxta qülləyə qədər əvvəlcədən hazırlanmış nərdivanları yerləşdirərək, demək olar ki, onu ələ keçirir. Rusların bəxti gətirdi ki, keşikçilər ayıq-sayıq olub vaxtında həyəcan təbili çalır. Köməyə gələn silahlı dəstə artıq akkumulyatorun üstünə çıxmış üç hindlini yerə atıb, qalanlarını dayandıra bilirlər. 1852-ci ildə tlinqitlər Novo-Arxangelsk yaxınlığındakı Qoryaçiye Klyuçidə kiçik bir rus yaşayış məntəqəsini talan edirlər (Rus-Amerika şirkətinin bir əməkdaşı öldürülür). 1855-ci ilin noyabrında bir neçə yerli sakinlər aşağı Yukonda Andreyvsk məntəqəsini tutduqda başqa bir hadisə baş verir. O zaman məntəqənin rəhbəri, Xarkovlu tacir Aleksandr Şerbakov və RAŞ-də xidmət edən iki fin işçisi burada olur. Qəfil hücum zamanı Şerba və bir fəhlə öldürülür. Sağ qalan işçi Lavrentiya Keryanin qaça bilir və təhlükəsiz şəkildə Mixaylovski redutuna çatır. Dərhal olaraq ekspedisiyası göndərilir və Andreevskayanı basan yerlilərin tundrada gizləndiyini aşkarlanır. Onlar bir ulaqda gizlənirlər və təslim olmaqdan imtina edirlər. Ruslar atəş açmağa məcbur olur. Atışma nəticəsində beş yerli sakin öldürülür, onlardan biri isə qaça bilir^[3].

1989-cu il oktyabrın 25-də Sitkanın mərkəzində Lloyd və Barbara Hamesin şəhərə hədiyyəsi olaraq Aleksandr Baranovun abidəsi ucaldılanda, bu bir sıra yerli fəalların etirazına səbəb olur. Quraşdırmadan əvvəl naməlum şəxslər onun burnunu qoparmışdılar, lakin heykəl sonradan bərpa edilmişdir^[4].

Şisgi Nuvu qalasındakı döyüşdən iki yüz il sonra, 2004-cü ilin payızında Sitka Milli Tarix Parkının ərazisində Kixadi qəbiləsi ilə Rusiya arasında rəsmi barışıq mərasimi keçirilir (1805-ci ildə Katlian ilə Baranov "Hindu protokolunun" incəliklərinə riayət etmədən" tlinqitlər tərəfindən tanınmamışdır). Mərasim Kiksadi qəbiləsinin xahişinə uyğun olaraq və Milli Park Xidməti, Konqres Kitabxanası, Rusiya tarixçiləri və Cənub-Şərqi Alyaska Hindu Mədəniyyət Mərkəzinin əməkdaşlığı sayəsində Moskvada yaşayan Baranovun nəslindən olan İ. Afrosinada iştirak edir. Rəsmi barışıq mərasimi Kiksadi döyüş başçısı Katlianın 1999-cu ildə ucaldılmış totem dirəyinin yanındakı ərazidə keçirilib. Sonuncu xətt uzun müddət davam edən düşmənçilik tarixinin altından çəkilir^[5].

Bununla belə, barışıq haqqında fikirlər tez bir zamanda yenidən nəzərdən keçirilir. 2020-ci ildə ABŞ-də Black Lives Matter hərəkatının etirazları zamanı irqçiliklə məşğul olan tarixi şəxsiyyətlərdən hesab edilən Baranovun heykəli sökülərək dağıdılır. 14 iyul 2020-ci il tarixdə Sitka Şəhər Şurası Aleksandr Baranovun abidəsinin şəhərin mərkəzindən tarixi muzeyə köçürülməsi barədə qərar qəbul edib. İclasda qəbul edilmiş qətnamədə qeyd olunur ki, Baranov Sitkanın tarixində "silməz iz" qoysa da, eyni zamanda "Alyaskanın yerli əhalisinin — tlinqitlərin və aleutların əsarətinə, qətlinə və soyğunçuluğuna" rəhbərlik edib. "Baranovun qəddarlığına görə tlinqitlər ona "Ürəksiz" ləqəbini vermişdilər. Onun törətdiyi zorakılıq yerli əhali üçün tarixi bir travma olmuş və bu hələ də oların nümayəndələrinə ağrı verir"^[6].