Sümüklü balıqlar
 | Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. |
Sümüklü balıqlar (lat. Osteichthyes) — skeletləri sümük quruluşda və deyildin mənşəli işçilər olan balıqları ehtiva edən sinif. Bədənləri müxtəlif şəkillərdə ola bilər. Bədən üzərindəki Marka sikloid, ktenoid və ya ganoid tipdədir. Quyruq üzgəci ümumiyyətlə homoserk quruluşdadır, ancaq müxtəlif qruplarda fərqlilik göstərə bilər. Yenə fərqli qruplarda, digər üzgəclərdə görülən strukturca dəyişikliklər, sistematik baxımdan əhəmiyyət daşıyar.
| Sümüklü balıqlar | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
|
Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Sinifüstü: Sümüklü balıqlar |
||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
|
||||||||||
| ||||||||||
Ağızları üst və ya uc mövqelidir. Hərəkətli çənələrində müxtəlif quruluşda dişlər ol/tapılar. Bəzi qruplarda ayrıca, yeddinci qəlsəmə yayı üzərində farinks dişləri görülər. qəlsəmələrin üzəri "operkulum" adı verilən kapakçıkla örtülüdür. Mədə və bağırsaqlar arasında "pilorik kapakçıklar" ol/tapılar. Ürəkləri bir qarıncıq və bir də kulakçık olmaq üzrə, iki hissədən meydana gələr. Dəyişən bədən istilikli (poikilotherm) canlılardır. Bağlı dövran sistemi görülər. Üzmə kisələri tapılar. Bu kisə, suyun fərqli səviyyələrindəki təzyiq miqdarlarına qarşı dayanıqlılıq təmin etmədə, tənəffüsdə, səs çıxarmada və səs eşitmədə köməkçidir. Ağciyərli balıqlarda (Dipnoi) isə, ağciyər vəzifəsindədir.
Beyinlərindən 10 cüt sinir çıxar. Hər qulaqda 3 yarım dairə kanalı tapılar. İç qulaqda olan qulaq daşları tarazlığın təmin edilməsindən məsuldur və bu tağların halqalarından yağ təyini edilər. "Yanal xətt", duyğu alışından məsul olan təməl işçidir. Bəzilərində olan bığlar, zəmində qida tapmağa köməkçidir.
Böyrəkləri mezonefroz (inkişaf etmiş böyrək tipi) tipdədir. Kloakları yoxdur. Cüt halda gonadlar ol/tapılar. Döllənmə bədən xaricində reallaşar və artıma tipi ümumiyyətlə ovipar (yumurtasını bədən xaricinə buraxaraq çoxalan)dır.[2]
Dənizlərdə və şirin sularda, bir çox fərqli mühitdə dağılam göstərərlər. Şirin sularda yaşayanlarda, bədəndəki su itkisini önləmək məqsədiylə müxtəlif adaptasyonlar inkişaf etmişdir. Bədənə su girişini önləmək üçün, bədən səthi mukusla örtülmüşdür, gözdə yağımsı quruluşda bir göz qapağı ol/tapılar. Böyrəklər və əzələ sistemi daha inkişaf etmişdir.
Ümumi xarakteristika
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) üst-sinfinə 32100-dən çox növ daxildir (www.worldfishcenter.org; Catalog of Fishes). Güman edilir ki, sümüklü balıqlar 500 mln. il əvvəl dəyirmiağızlılardan əmələ gəlmişlər. Bu balıqların uzunluğu 0.7–1.1 sm-dən 5–7 m və daha çox olur. Onlar dəniz və şirin su hövzələrində yaşayırlar. Qığırdaqlı balıqlardan sümük skeletin, sümük mənşəli pulcuqların, üzmə qovuğunun və ya ağciyərin olması ilə fərqlənir.
Balıqlarda iy duyğusu, toxunma hissi, eşitmə (daxili qulaq), görmə (Xarasinkimilər (Characiformes) dəstəsinə aid olan mağara balıqları, o cümlədən Astyanax jordani istisna olmaqla) və su titrəmələrini qəbul edən xüsusi yan xətt orqanı vardır. Dərin sularda yaşayan balıqlarda işıqlanma orqanları olur. Bəzi balıqlarda elektrik orqanları (məsələn, Gimnotkimilər (Gymnotiformes) dəstəsinə aid elektrik anqvili — Electrophorus electricus, Narsinkimilər (Narcinidae) fəsiləsinə aid elektrik skatları), bəzilərində isə zəhərli vəzilər (məsələn, Əqrəbkimi balıqlar (Scorpaeniformes) dəstəsi, Sebastes cinsinə aid dəniz xanıbalıqları) vardır. Bədənləri baş, gövdə və quyruq hissələrinə bölünüb, uzunluqları bir neçə millimetrdən bir neçə metrə qədərdir. Əzələləri seqmentar quruluşludur. Çeynəmə, göz və s. əzələləri yaxşı inkişaf edib.
Daxili quruluşu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Həzm sistemi ağız dəliyi ilə başlayır, sonra ağız boşluğu, qida borusu, mədə, bağırsaqla davam edir və anal dəliklə bitir. Qaraciyər və zəif inkişaf etmiş mədəaltı vəziləri vardır. Üzmə qovuğu qazlarla (oksigen, karbon qazı, azot) dolu olur və hidrostatik aparat rolunu oynayır. Tənəffüs sistemi qəlsəmələrdən, qan-damar sistemi isə bir qan dövranından ibarətdir. Ürək ikikameralıdır və bədənin ön hissəsində, başın altında yerləşir, qulaqcıq və mədəcikdən ibarətdir. İfrazat sistemini ilkin böyrəklər təşkil edir. Dəyirmiağızlılarla müqayisədə sinir sistemi daha mürəkkəbdir. Ön beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. Orta beyində bütün onurğalılara xas olan büküş vardır. Hissiyyat mərkəzləri beyinin müxtəlif hissələrinə səpələnmişdir. Vegetativ sinir sistemi azan sinirin liflərindən ibarətdir. Sümüklü balıqlar ayrıcinsiyyətli varlıqlardır. Bəzi növlər istisna olmaqla mayalanma xaricidir. Sümüklü balıqların qida sənayesində rolu böyükdür. Sümüklü balıqların bəziləri diridoğandır (məsələn, Baykal böyükxulu — Comephorus baicalensis).
Təbiətdə rolu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Cənubi Amerika sularında yaşayan bəzi naxayabənzərlər (Stegophilus insidiosus, Vandellia cirrhosa)iri balıqların sidik-cinsiyyət axarında parazitlik edir. Bəzi sümüklü balıqlar (məsələn, murena) insan üçün təhlükəlidir. Balıqlar yetkin halda insanda parazitlik edən bəzi sestod və trematodların (Diphyllobotrium latum, Clonorchis cinensis)aralıq parazitləridir. Bəzi balıqlar insan üçün bir sıra patogen bakteriyaların (vəba, botulizm, vibrioz) daşıyıcılarıdır.
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sümüklü balıqlar sinfi 2 alt sinifə bölünür:
- Pərüzgəcli balıqlar (Sarcopterygii
- Şüaüzgəclilər (Actinopterygii)