SSRİ-də sənayeləşmə 1929-cu ilin mayından 1941-ci ilin iyununa qədər həyata keçirilən inkişaf etmiş kapitalist dövlətlərindən iqtisadiyyatın geri qalmasını azaltmaq məqsədilə Sovet İttifaqının sənaye potensialının sürətlə artması prosesindən ibarət idi.
Sənayeləşmənin rəsmi vəzifəsi Sovet İttifaqının əsasən aqrar dövlətdən aparıcı sənaye dövlətinə çevrilməsi idi. Sosialist sənayeləşməsinin başlanğıcı "cəmiyyətin kökündən yenidən qurulmasının üçqat tapşırıqı" (sənayeləşmə, kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi və mədəni inqilab) tərkib hissəsi kimi əsası xalq təsərrüfatının ilk beşillik inkişaf planı (1928-1932) ilə qoyulmuşdur. Bu dövrdə yeni dövlət istehsal fondlarının yaradılmasına 45 000 000 000 rubl sərmayə qoyulmuşdur.
Sovet dövründə sənayeləşmə, sovet mətbuatının yazdığı kimi, böyük qoçaqlıq hesab olunurdu[1].
Ağır sənaye istehsalının istehsal güclərinin və həcmlərinin sürətlə artması kapitalist ölkələrindən iqtisadi müstəqilliyin təmin edilməsi və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malik idi[1]. Bu zaman Sovet İttifaqı aqrar ölkədən sənaye ölkəsinə keçid etdi. Böyük Vətən müharibəsi zamanı Sovet sənayesi nasist Almaniyasının sənayesi üzərində üstünlüyünü sübut etdi[2].
Ölkənin elektrikləşdirilməsi planının hazırlanmasına hələ 1915-ci ildə başlanılıb və müəyyən fasilədən sonra bolşeviklərin dövründə davam edib. 1920-ci ilin dekabrında QOELRO planı VIII Ümumrusiya Sovetlərinin qurultayı tərəfindən bəyənilmişdir, bir il sonra isə IX Ümumrusiya Sovetlərinin qurultayı təsdiq edilmişdir.
Plan ərazilərin inkişafı planları ilə əlaqəli elektrik enerjisi sənayesinin qabaqcıl inkişafını nəzərdə tuturdu. 10-15 il müddətinə nəzərdə tutulmuş GOELRO planı ümumi gücü 1,75 milyon kVt olan 30 regional elektrik stansiyasının (20 İES və 10 SES) tikintisini nəzərdə tuturdu. Layihə səkkiz əsas iqtisadi rayonu (Şimali, Mərkəzi Sənaye, Cənub, Volqa, Ural, Qərbi Sibir, Qafqaz və Türküstan) əhatə edirdi. Paralel olaraq, ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafı (köhnə dəmir yolu xətlərinin yenidən qurulması və yeni dəmir yolu xətlərinin tikintisi, Volqa-Don kanalının tikintisi) həyata keçirilib.
1932-ci ilin sonunda dörd il üç ayda ilk beşillik planın uğurla və vaxtından əvvəl yerinə yetirilməsi elan edildi. Stalin öz nəticələrinə yekun vuraraq bildirdi ki, ağır sənaye planı 108 faiz yerinə yetirib. 1 oktyabr 1928-ci il və 1 yanvar 1933-cü il arasında ağır sənayenin istehsal əsas fondları 2,7 dəfə artmışdır.
Məhsullar | 1928 | 1932 | 1937 | 1932-1928 (%) 1-ci beşillik plan |
1932-1928 (illik artım tempi) 1-ci beşillik plan |
1937-1928 (%) 1-ci və 2-ci beşillik planlar |
1937-1928 (illik artım tempi) 1-ci və 2-ci beşillik planlar |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Çuqun, mln. t. | 3.3 | 6.2 | 14.5 | 188% | 17% | 439% | 18% |
Polad, mln. t. | 4.3 | 5.9 | 17.7 | 137% | 8% | 412% | 17% |
Qara metalların prokatı, mln. t. | 3.4 | 4.4 | 13 | 129% | 7% | 382% | 16 % |
Kömür, mln. t. | 35.5 | 64.4 | 128 | 181% | 16 % | 361% | 15% |
Neft, mln. t. | 11.6 | 21.4 | 28.5 | 184% | 17% | 246% | 11% |
Elektrik enerjisi, mlrd. kVt/saat | 5.0 | 13.5 | 36.2 | 270% | 28% | 724% | 25% |
Kağız, min t. | 284 | 471 | 832 | 166% | 13 % | 293% | 13 % |
Sement, mln. t. | 1.8 | 3.5 | 5.5 | 194% | 18% | 306% | 13 % |
Şəkər qumu, min. t. | 1283 | 1828 | 2421 | 142% | 9 % | 189% | 7% |
Metalkəsən dəzgahlar, min. PCS. | 2.0 | 19.7 | 48.5 | 985% | 77% | 2425% | 43% |
Maşınlar, min PCS. | 0.8 | 23.9 | 200 | 2988% | 134% | 25000% | 85% |
Dəri ayaqqabılar, mln. cüt | 58.0 | 86.9 | 183 | 150% | 11% | 316% | 14% |
1934-cü ilin yanvarında ÜİK(b)P MK-nin XVII qurultayında 1934-cü ilin yanvarındakı məruzəsində qeyd olunan rəqəmləri səsləndirərək demişdir: "Bu, o deməkdir ki, ölkəmiz möhkəm və qəti olaraq sənaye ölkəsinə çevrilib"[4].
1913 | 1929 | 1930 | 1931 | 1932 | 1933 (%) | |
---|---|---|---|---|---|---|
1. Sənaye (kiçiksiz) | 42.1 | 54.5 | 61.6 | 66.7 | 70.7 | 70.4 |
2. Kənd təsərrüfatı | 57.9 | 45.5 | 38.4 | 33.3 | 29.3 | 29.6 |
Birinci beşillik planın ardınca sənayeləşməyə bir qədər az diqqət yetirilmiş ikinci beşillik plan, daha sonra İkinci Dünya müharibəsinin başlaması nəticəsində pozulan üçüncü beşillik planı.
İlk beşillik planların nəticəsi ağır sənayenin inkişafı olub və bunun sayəsində V. A. Melyansevin qiymətləndirməsinə görə, 1928-40-cı illər ərzində ÜDM-in artımı ildə 4,6% təşkil edib (digər, əvvəlki hesablamalara görə, 3% - dən 6,3%-ə qədər) [5] [6] . Sənaye istehsalı 1928-1937—ci illər ərzində 2,5—3,5 dəfə, yəni ildə 10,5-16% [7], digər hesablamalara görə 2,17 dəfə, yəni ildə 9% artmışdır [8]. Xüsusilə, 1928-1937-ci illərdə maşın avadanlıqlarının istehsalı ildə orta hesabla 27,4% artmışdır [9]. 1930-cu ildən 1940-cı ilə qədər SSRİ-də ali və orta texniki təhsil müəssisələrinin sayı 4 dəfə artaraq 150-dən çox olmuşdur[10],[11] .
Sənayeləşmənin əsas məqsədlərindən biri Sovet İttifaqının hərbi potensialını artırmaq idi. Beləliklə, əgər 1 yanvar 1932-ci ildə Qızıl orduda 1446 tank və 213 zirehli maşın var idisə, 1 yanvar 1934-cü ildə onun tərkibində 7574 tank və 326 zirehli maşın var idi və bu, birlikdə Böyük Britaniya, Fransa və Nasist Almaniyasının ordularından daha çox idi[12].
Buna baxmayaraq, 1938-ci ildə SSRİ və Almaniyanın ÜDM-i 1940-cı ilə qədər bərabərləşdi və pariteti saxladı[13].
1938 | 1939 | 1940 | 1941 | 1942 | 1943 | 1944 | 1945 | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
SSRİ-nin ÜDM-i | 359 | 366 | 417 | 359 | 274 | 305 | 362 | 343 |
Almaniyanın ÜDM-i | 351 | 384 | 387 | 412 | 417 | 426 | 437 | 310 |
SSRİ-nin ÜDM-nin Almaniyanın ÜDM-ə nisbəti, %% | 102 | 95 | 108 | 87 | 66 | 72 | 83 | 111 |
Sənayeləşmə ilə SSRİ-nin Böyük Vətən müharibəsində Nasist Almaniyası üzərində qələbəsi arasında qarşılıqlı əlaqə diskussiya mövzusudur. Sovet dövründə sənayeləşmə və müharibədən əvvəlki yenidən silahlanmanın qələbədə həlledici rol oynaması nöqteyi-nəzərindən qəbul edilmişdir. Lakin müharibə ərəfəsində Sovet texnikasının Alman sayına görə üstünlüyü rəqibini dayandıra bilmədi[15].