Kollektivləşmə

Kollektivləşmə (rus. Коллективизация) — İosif Stalinin hakimiyyətə gəlişindən sonra Sovet İttifaqında 1928–1940-cı illər ərzində kənd təsərrüfatı sahəsində kollektivləşdirmə siyasəti həyata keçirilirdi. Kollektivləşdirmə ilk dəfə Birinci beşillik planın tərkib hissəsi kimi başladı. Bu siyasətin əsasında şəxsi torpaq mülkiyyətçiliyini, işçiliyini nominal olaraq kollektiv idarəetməyə, açıq və ya qapalı bir şəkildə dövlət nəzarətində fəaliyyət göstərən təsərrüfatlara — Kolxozlar and Sovxozlara — çevirmək idi. Sovet rəhbərliyi düşünürdü ki, şəxsi kəndli təsərrüfatlarının kollektiv idarəçiliklə əvəzlənməsi qısa bir müddət ərzində şəhər əhalisi üçün tədarük edilən ərzaq məhsullarının, emal sənayesi üçün xammalın artmasına yol açacaq. Həmçinin kolxozlarda işləyən şəxslərə dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş kvotalar vasitəsilə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının da artacağı gözlənilirdi. Bu layihəni hazırlayanlar onu kənd təsərrüfatı mallarında yaranmış, xüsusən 1927-ci ildən daha ağır bir şəkildə hiss edilən taxıl tədarükündəki problemlərin həlli olacağını gözləyirdilər.^[1] Bu problem Sovet İttifaqının ambisiyalı sənayeləşmə proqramına başlamasından sonra daha ağır bir şəkildə hiss edilməyə başlandı. Bu o demək idi ki, böyüyən şəhərli tələbini qarşılaya bilmək üçün daha çox kənd təsərrüfatı mallarına ehtiyac var idi.^[2]

1929-cu ilin oktyabrında kəndli ailələrinin təxminən 7.5 faizi kollektiv fermalarda cəmlənmişdi, 1930-cu ilin fevralında bu göstərici 52.7 faizə qədər yüksəldi. Bu proses həyata keçirilən zaman çox saylı aclıqlar meydana çıxdı, eyni zamanda kəndlilərin kollektivləşdirməyə güclü müqaviməti də yaşandı.^[3]

1861-ci ildə təhkimçiliyin ləğv edilməsindən sonra tədricən kəndlilər torpaqların yarısına olan nəzarətlərini qurmağı bacardılar və bütün torpaqların paylaşdırılmasını tələb etməyə başladılar.^[4] Stolipin tərəfindən həyata keçirilmiş kənd təsərrüfatı islahatı 1904–1914-cü illərdə həyata keçirilib böyük təsərrüfatların meydana çıxmasına yol açsa da, Birinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə bu proses də dayandırıldı. Fevral inqilabından sonra formalaşan Müvəqqəti Hökumət ağır müharibə şərtlərinə görə bu məsələdə o qədər də aktiv rol oynaya bilməsə də, imkan yarandığı təqdirdə torpaqların paylaşdırılmasını həyata keçirəcəyinə söz verirdi. Beləliklə, kəndlilər Müvəqqəti Hökumətə qarşı dönməyə başladılar və özlərini ənənəvi kəndli kommunaları ilə güclü bir forma alan torpaq komitələrində birləşdilər. Vladimir Lenin 16 aprel 1917-ci ildə Rusiyaya döndükdən sonra insanlara "Sülh, Torpaq və Çörək" sözü verdi. Bu şüardakı son iki tələb kəndlilərə müsadirə edilmiş torpaqların bölüşdürüləcəyi və hər bir işçiyə ədalətli pay veriləcəyi kimi qəbul edilirdi.

Müharibə kommunizmi dövründə Prodrazvyorstka siyasəti həyata keçirilirdi. Bu siyasət əsasında kəndlilərdən onlar üçün çox hesab edilən məhsul dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş qiymətə əlindən alınırdı. Rusiya Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra iqtisadiyyat sahəsində Yeni İqtisadi Siyasətə (YİS) keçildi. Xüsusən də ərzaq vergisi olan "prodnalog" da dəyişiklik həyata keçirildi. Yeni siyasətin əsasında kəndlilərin işləmə həvəsini yenidən yüksəltmək və onları daha çox məhsul istehsal etməyə təşviq etmək idi.

Torpaqları vaxtaşırı yenidən bölüşdürən əvvəllər mövcud olan kommunalar texnikanın təkmilləşdirilməsinə çox az kömək etdi və Sovet hökumətinin nəzarətindən kənarda bir güc mənbəyi formalaşdırdı. YİS altında kənddə varlılarla kəndlilər arasındakı fərq böyüdü, bu fərq kiçik olaraq qalsa da, bolşeviklər özlərinin QULAQ yanaşmalarına başladılar. Bu yanaşmanın əsas hədəfində özünə bəs edəcək qədər torpağı, bir neçə işçi işlədib, bir neçə heyvan ala biləcək vəziyyətdə olan kəndlilər idi. QULAQ-a məruz qalan və qolçomaq adlandırılanlar izafi kənd təsərrüfatı məhsullarını gizlədib saxlamaqda ittiham edilirdilər. Bununla belə, bu qrupu aydın şəkildə müəyyən etmək çətin idi, çünki kəndlilərin yalnız 1%-i fəhlə işləyirdi (kapitalistin əsas marksist tərifinə əsasən) və ölkə əhalisinin 82%-i kəndli idi.^[4] Robert Conquestə görə, qolçomaq ifadəsi həmçinin onu işlədənə gərə də fərqlilik göstərməkdə idi, Stalinin ilk beşillik planı dövründə "qonşlarından daha çox bir neçə inəyə və ya 2 hektar torpağa sahib olan kəndlilər də qolçomaq olaraq yarlıqlanırdılar".^[5]

Kəndlilərin əksəriyyətinin kiçik payları şəhərlərdə ərzaq çatışmazlığı ilə nəticələndi. Taxıl, demək olar ki, müharibədən əvvəlki istehsal səviyyəsinə qayıtsa da, onu şəhər bazarları üçün istehsal edən böyük mülklər bölünmüşdü.^[4] Baha qiymətə istehsal olunan malları almaq üçün pul qazanmaqda maraqlı olmayan kəndlilər məhsullarını satmaqdansa, istehlak etməyi üstün tutdular. Nəticədə, şəhər sakinləri müharibədən əvvəl mövcud olan taxılın yalnız yarısını gördülər.^[4] İnqilabdan əvvəl kəndlilər 16 milyon təsərrüfata bölünmüş yalnız 2.100.000 km² əraziyə nəzarət edirdilər, Rusiyada yetişdirilən qidanın 50% -ni istehsal edirdilər və ümumi ərzaq istehsalının 60% -ni istehlak edirdilər. İnqilabdan sonra kəndlilər 25 milyon təsərrüfata bölünmüş 3.140.000 km² əraziyə nəzarət edirdilər, ərzağın 85% -ni istehsal edirdilər, lakin yetişdirdiklərinin 80% -ni istehlak edirdilər (yəni ümumi məhsulun 68% -ni yeyirdilər).^[6]

Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası kənd təsərrüfatı sahəsindəki özəl mülkiyyətlə bağlı heç də xoş münasibətli deyildi və ən yaxşı həll yolu kimi kollektivləşdirilməni düşünürdü. Lenin iddia edirdi ki, "kiçik istehsal elementar qüvvə ilə və böyük nisbətdə daim, hər gün, hər saat doğur kapitalizmi və burjuaziyanı meydana çıxarır".^[7] İdeoloji məqsədlərdən başqa, İosif Stalin sürətlə ağır sənayeləşmə proqramına başlamaq istəyirdi ki, bu da artan sənaye işçi qüvvəsini qidalandırmaq və maşın idxalını (taxıl ixrac etməklə) ödəmək üçün kənd təsərrüfatı sektorundan daha böyük izafi vəsaitlərin çıxarılmasını tələb edirdi.^[8] Sosial və ideoloji hədəflərə kəndlilərin xalqa sosial xidmətlər göstərən və dövlətin səlahiyyətlərini artıran kooperativ iqtisadi müəssisəyə səfərbər edilməsi yolu ilə xidmət ediləcəkdi. Kollektivləşdirmə təkcə sənayeləşdirməni maliyyələşdirmək yox, lakin bu, həm də bolşeviklərin qolçomaqları və ümumiyyətlə kəndliləri arxa plana keçirərək sistemli şəkildə məhv etmə yolu idi. Stalin kəndlilərə inanılmaz dərəcədə şübhə ilə yanaşır, onları sosializm üçün əsas təhlükə hesab edirdi. Stalinin kollektivləşdirmə prosesindən istifadəsi təkcə taxıl çatışmazlığını ortadan qaldırmaq üçün xidmət etmirdi. Bunda onun kəndlilərin kolxoz quruluşuna və dövlət tərəfindən verilən taxıl tədarükünə uyğun gəlmək istəyindən daha çox narahat olması da rol oynayırdı. O, buna kollektivləşdirmənin bir vasitəsi olaraq qolçamaqları sinif olaraq cəzalandırmanın yolu kimi dəyərləndirirdi.^[9]

Daha çox taxıla olan bu tələb kənd yerlərində müqavimət göstərilən müsadirə/toplanma siyasətinin yenidən tətbiqi ilə nəticələndi. 1928-ci ildə Sovet İttifaqının qonşu bazarlardan aldığı taxılda 2 milyon ton qıtlıq yaranmışdı. Stalin taxılın istehsal edildiyini, lakin "qolçomaqlar" tərəfindən yığıldığını iddia edirdi. Stalin kəndlilərin tərəfində görünməyə çalışırdı, lakin bu kömək etmədi və kəndlilər bütövlükdə taxılın dövlət tərəfindən müsadirəsindən narazı idilər. Kəndlilər ədalətsiz zəbt edildiyini düşündükləri mallarının qorunması üçün əllərindən gələni edirdilər. Siyasi Büro qiyməti qaldırmaq əvəzinə, 2,5 milyon ton taxılın da ələ keçirilməsi üçün fövqəladə tədbir qəbul etdi.^[9]

Taxılın bu yollarla dövlət tərəfindən müsadirə edilməsi kəndliləri taxıl əkiminə həvəsdən saldı. Buna baxmayaraq, 1928-ci idə daha az taxıl istehsal edilmiş oldu və dövlət yenidən ələ keçirilmə barədə göstəriş verdi. Orta sinfə mənsub olan şəxslərdən daha çox müsadirə edildi. Bu malların "qolçomaqların" əlində qalmaması üçün həyata keçirilmişdi. Bunun yoxsul kəndlilərə təsiri onları şəhərlərə köçməyə məcbur etdi. Kəndlilər sürətlə genişlənən sənayedə iş axtarmaq üçün köçdülər. Bununla belə, kəndlilər öz vərdişlərini təsərrüfatlardan gətirdikləri üçün onların gəlişinə kifayət qədər mənfi təsir göstərdi. Onlar punktuallıqla mübarizə aparırdılar və kifayət qədər zəif iş etikası nümayiş etdirirdilər ki, bu da onların iş yerində fəaliyyət göstərmə qabiliyyətinə mane olurdu.^[10] 1929-cu ildə, xüsusən də taxıl tədarükü üçün Ural-Sibir Metodunun tətbiqindən sonra, bəzi şiddətli müqavimət hadisələri ilə taxıl müsadirəsinə qarşı müqavimət geniş vüsət aldı. Həmçinin, taxılı dövlətdən gizlətmək üçün kütləvi yığım (basdırılma adi üsul idi) və qanunsuz taxıl daşınması baş verdi.^[11]

Kəndlilərin taxıllarını verməkdən imtina etməsindən sonra Kommunist Partiyası Mərkəzi komitəsinin 1929-cu ilin noyabrındakı qərarına əsasən bütün ittifaq boyunca kollektivləşdirmə siyasətinə başlanıldı.

Xalq Kənd Təsərrüfatı Komissarlığı (Narkomzem) tərəfindən mülkiyyətin ümumi saxlanma dərəcəsinə görə fərqlənən bir neçə kollektiv təsərrüfat formaları təklif edildi:^[12]

• Birgə Torpa Əkimi Assosiasiyası (rusca:Товарищество по совместной обработке земли, qısa şəkildə: ТОЗ/TOZ)/ Bu layihədə yalnız torpaqların ümumi istifadə saxlanılması təklif edilirdi.
• Kənd Təsərrüfatı Arteli. 1930-cu ilin martında Sovnarkom tərəfindən qəbul edilmiş Kənd Təsərrüfatı Artelinin Nümunəvi Əsasnaməsi ilə əvvəlcə geniş anlamda nəzərdə tutulsa da, sonra kolxozların təşkilati əsasına çevrilmək üçün qəti bir üslubda rəsmiləşdirildi.
• Resursların ümumi istifadəsi ən yüksək səviyyədə olan kənd təsərrüfatı kommunası.

Həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə müxtəlif kooperativlər də qurulurdu.

1929-cu ilin noyabrında Mərkəzi Komitə kolxoz və sovxoz şəklində sürətləndirilmiş kollektivləşmənin həyata keçirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Bu, kəndlilərə öz artıqlıqlarını açıq bazarda satmağa imkan verən Yeni İqtisadi Siyasətin (NEP) sonu oldu. Kolxozlara tabe olmaq və üzv olmaq istəyən kəndlilər daha keyfiyyətli torpaq və vergi güzəştləri ilə mükafatlandırılırdı, kolxozlara qoşulmaq istəməyən kəndlilər isə aşağı keyfiyyətli torpaq və vergilərin artırılması ilə cəzalandırılırdılar. Kəndlilərə qoyulan vergilər, ilk növbədə, Stalinin prioritet etdiyi sənaye blitsini maliyyələşdirmək üçün idi.^[10] Əgər sosial məcburirediciliyin bu kiçik formaları səmərəsiz olsa, mərkəzi hökumət dövlət məcburiyyətinin daha sərt formalarına əl atacaqdı.^[13] Stalin çoxlu qulaqları kənd təsərrüfatında əmək düşərgələrində işləmək üçün uzaq yerlərə kolxozlara göndərmişdi. Buna cavab olaraq bir çox kəndlilər müqavimət göstərməyə başladılar, tez-tez şəhərlərdən göndərilən fəallara qarşı silahlanmağa başladılar. Etiraz forması olaraq, bir çox kəndlilər heyvanlarını kolxozlara verməkdənsə, yemək üçün kəsməyə üstünlük verdilər, bu da mal-qaranın sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb oldu.^[14]

İnqilabdan sonra kollektivləşmə təşviq edilmişdi, lakin 1928-ci ildə əkin sahələrinin yalnız 1%-i kollektivləşdirildi və kollektivləşməni təşviq etmək və məcbur etmək səylərinə baxmayaraq, kifayət qədər optimist olan birinci beşillik plan təsərrüfatların yalnız 15 faizinin kollektiv şəkildə idarə olunmasını proqnozlaşdırmışdı.^[4]

1929-cu ilin payızı və 1930-cu ilin qışında vəziyyət sürətlə dəyişdi. 1930-cu ilin sentyabr və dekabr ayları arasında kollektivləşdirmə 7,4%-dən 15%-ə yüksəldi, lakin 1930-cu ilin ilk iki ayında 11 milyon ailə kollektivləşdirilmiş təsərrüfatlara qoşuldu və demək olar ki, 'bir gecədə" ümumi sayı təxminən 60%-ə çatdı.

Kollektivləşdirməyə yardım edə bilmək üçün partiya 25 min "sinfi şüurlu" sənaye işçisini kənd yerlərinə göndərmək barədə qərar qəbul etdi. Bu proses 1929-cu ildən 1933-cü ilə qədər davam etdi və sənaye işçiləri "iyirmi beş minçilər" (rusca:Двадцатипятитысячники) adlandırıldı. Sovet məmurları ümid edirdilər ki, iyirmi beş min nəfəri kəndlərə göndərməklə, taxıl istehsalını daha sürətlə həyata keçirə biləcəklər.^[15][16] Onların ümidləri 1931-ci ilə qədər Şimali Qafqazın və Volqa bölgəsinin əsas ərazilərinin, sonra isə 1932-ci ilə qədər digər bölgələrin kollektivləşdiriləcəyinə idi.^[1] Zərbəçi (rusca:Ударник) briqadaları könülsüz kəndliləri kolxozlara qoşulmağa məcbur etmək, qolçomaq və onların "agentləri" elan edilənləri uzaqlaşdırmaq üçün istifadə olunurdu.^[17][18]

Kollektivləşdirmənin məqsədi sovet kənd təsərrüfatını modernləşdirmək, torpaq parçalarını ən müasir texnika və metodlardan istifadə edilən böyük təsərrüfat sahələrində birləşdirmək idi. Tez-tez iddia edilirdi ki, amerikan Fordson traktoru kollektivləşdirmənin lehinə ən yaxşı təbliğat vasitəsi idi. 1929-cu ildə kollektivləşdirmə planını qəbul edən Kommunist Partiyası sənaye mallarında 330 faizlik, kənd təsərrüfatı istehsalında isə 50 faizlik artıma nail olacağını öngörürdü.

Torpaq, alət, heyvanlar kimi istehsal vasitələri tamamilə "sosiallaşdırılmış" və ya fərdi kənd təsərrüfatlarının əlindən alınmışdı. Hətta fərdi şəkildə ev həyətlərində bağ saxlamağa belə icazə verilmirdi.

Kənd təsərrüfatı işləri kütləvi şəkildə nəzərdə tutulurdu. Kəndlilərin kiçik miqyaslı işlərindən fərqli olaraq, tarlalarda nəhəng mexanikləşdirilmiş istehsal üsulları həyata keçirilməli idi. Kəndlilər ənənəvi olaraq öz torpaqlarını kənd icmasının əkin sahələrinə səpələnmiş çoxlu sayda zolaqlar şəklində saxlayırdılar. 1930-cu ilin 7 yanvar tarixində qəbul edilən qərarla kəndlilərin torpaq sahələrini ayıran bütün çəpərlər ləğv edildi və bir ərazi kimi birləşdirildi. Sahələrin yenidən təşkil edilməsi üçün irəli sürülən yeganə qərar əkinlərin yaz əkin vaxtına qədər yoluna qoyulması və əkim posesinin həyata keçirilməsi idi. Yeni kolxozlar əvvəlcə əvvəlki kənd icmaları ilə əlaqəsi olmayan nəhəng təşkilatlar kimi nəzərdə tutulurdu. Onlarla, hətta yüzlərlə, minlərlə hektarlıq kolxozlar sonradan giqantomaniya kimi tanınan sxemlərdə nəzərdə tutulmuşdu. Plana görə, bütün torpaq sahələri 5–10 min hektarlıq hissələrə, onlarda öz növbələrində uçastkilərə parçalanmalı idi və bunlar həyata keçirilərkən mövcud kənd sərhədləri nəzərə alınmamalı idi. Bununla tamamilə depersonaliziyasiya edilmiş torpaq sahələrinin əldə edilməsinə çalışılırdı. Bununla paralel olaraq kəndlilərin müasir şəraiti olan mərkəzləşdirilmiş "aqroşəhərlərə" köçürülməsi planları da var idi.^[19]

Kollektivləşdirmə insanlara baha başa gəldi. 2 mart 1930-cu ildə Pravdada Stalinin "Uğurdan başgicəllənmə" (rusca:Головокружение от успехов) adlı məqaləsi yayımlandı. O, məqalədə prosesi müvəqqəti olaraq dayandırmağa çağırış edirdi:^[20]

Bu faktdır ki, bu ilin 20 fevral tarixindən etibarən bütün SSRİ boyunca mövcud olan kəndli təsərrüfatlarının 50 faizi kollektivləşdirilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, 20 fevral 1930-cu ildən bəri bizlər kollektivləşdirmə barədə beşillik planı 100 faizlik göstərici artıqla yerinə yetirmişik…Bizim yoldaşlardan bəziləri uuğrdan başgicəllənməsi olmuş və bu an üçün ağıl aydınlığını və görmə itiliyini itirmişdirlər.

Məqalənin nəşr edilməsindən sonra kollektivləşdirmə üçün edilən təzyiq müvəqqəti olaraq zəiflədildi və kəndlilər kollektiv təsərrüfatları tərk etməyə başladılar. Martin Kitchenə görə, kollektiv təsərrüfatların sayı 1930-cu ildə 50 faiz azaldı. Lakin qısa müddət sonra kollektivləşdirmə prosesi yenidən sürətləndirildi və 1936-cı ildə Sovet kənd təsərrüfatının təxminən 90 faizi kollektivləşdirilmişdi.

Stalinin kənd təsərrüfatı sahəsində kollektivləşdirməni həyata keçirmə cəhdləri onun hakimiyyəti dövründə meydana çıxan bütün ölüm statistikalarında mühüm rol oynadı. Xüsusən, təkcə Ukraynada meydana gələn aclıq nəticəsində 3–5 milyon insan həyatını itirmişdi.^[21][22] Bəzi kəndlilər kollektivləşdirməni dünyanın sonu kimi dəyərləndirirdilər.^[23] Kollektiv təsərrüfatlara könüllü şəkildə qatılma demək olar ki, müşahidə edilməməişdir. Kollektivləşdirmə təşəbbüsü başa düşülən şəkildə təcrübəli fermerlər tərəfindən az dəstəklənirdi.^[24]

Həddindən artıq sadələşdirilmiş məqsəd taxılın bazardan çıxarılması və sovxoz təsərrüfatları vasitəsilə ümumi məhsul və ərzaq tədarükünü artırmaq, əlavə vəsait gələcək sənayeləşməni maliyyələşdirmək idi.^[25] Qolçomaqlar bu kolxozlara yer açmaq üçün torpaqlarından imtina etməyə məcbur edilirdilər və ya öldürülmək, sürgün edilmək və ya əmək düşərgələrinə göndərilmək riski ilə üzləşirlər. Şəhər yerlərindən olan təcrübəsiz kəndlilər daha sonra artıq işçi qüvvəsi, səmərəsiz və idxaldan asılı hesab edilən kənd təsərrüfatı sektorunun çatışmayan işçi qüvvəsini əvəz edəcəkdi.^[26] Stalinin tamamilə səmərəsiz sistemi altında kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı artmaq əvəzinə azaldı. Bu vəziyyət yəni sovet təsərrüfatçılarının ABŞ-dakı fermerlərin istehsalının ortalama 10 faizini istehsal edə bildikləri 1980-ci illərə qədər davam etdi.^[27] Daha da pisi odur ki, Sovet İttifaqının Sənaye sektorundakı zəif siyasət ucbatından kəndlilərə vəd edilən traktorlar istehsal oluna bilmədi.^[28]

Kəndlilər bu prosesə qarşı çıxmaq üçün ilk başlarda sülhpərvər yolları seçib mərkəzə məktublar ünvanlamaq və ya ictimai yerlərdə danışmaqla kifayətləndilər, lakin bu heç bir dəyişiklik gətirmədi. Qolçomaqlar iddia edirdilər ki, aclıq qaçınılmazdır, lakin onlar yenə də qolçomaqların özlərinə bir şey olub-olmamasından asılı olmayaraq, kvotaları ödəmək üçün onlardan yeməli olan hər şeyi ələ keçirməyə başladılar. Stalin saxta bir şəkildə aclığın olmasını belə inkar edir və jurnalistlərə kollektiv təsərrüfatları ziyarət etməyi qadağan edirdi. Kasad məhsuldarlığı ört-basdır etmək üçün sovet hökuməti meydana çıxmış aclıqda qolçomaqları ittiham etmək üçün böyük təbliğat kompaniyasına başladı. Təbliğatda deyilirdi ki, onlar məhsulu yalnız qiymətlər yüksək olanda satmaq üçün gizlədərək süni ərzaq qıtlığı yaradırlar. Təbliğat həmçinin qulaqların yerli hakimiyyət orqanları qolçomaqların yanğın çıxarma, kolxozlardakı və ya yerli hakimiyyət orqanlarındakı şəxsləri öldürmə, təhqir etmə kimi şeylərə yol verdiklərini iddia edirdilər.^[29]

Kəndlərdə kollektivləşmənin iğtişaş, aclıq, qıtlıq, əkin və mal-qaranın məhv olmasına yol açacağı barədə kənd sakinlərinə xəbərdarlıq edən şayiələr yayılırdı.^[30] Sovet qəzetlərinin oxunuşları və yenidən şərhləri nəticəsində kollektivləşməikinci təhkimçilik kimi etiketlənirdi.^[31][32] Kəndlilər köhnə təhkimli kəndlilərin sahiblərinin və ya torpaq sahiblərinin geri gələcəyini və kollektiv təsərrüfatlara qatılan kəndlilərin də aclıqdan öləcəyindən qorxurdular.^[33] Kəndlilərin kollektivləşmənin ikinci təhkimçilik olduğuna inanmalarının daha çox səbəbi kolxoza daxil olmanın məcburi olması idi. Fermerlərin icazəsiz kollektivi tərk etmək hüququ yox idi. Dövlət satınalmalarının səviyyəsi və məhsulun qiymətləri də təhkimçilik bənzətməsini tətbiq edirdi. Hökumət məhsulların əksəriyyətini götürəcək və çox aşağı qiymətlər ödəyəcəkdi. 1860-cı illərdə təhkimçilərə heç nə ödənilmirdi, lakin yenə də kollektivləşmə kəndlilərə təhkimçilik hüququnu xatırladırdı. Onlar üçün bu "ikinci təhkimçilik" kommunistlərin inqilaba xəyanətinin koduna çevrildi. Kəndlilər üçün inqilab kəndlilərə daha çox azadlıq və torpaq verməkdən ibarət idi, lakin bunun əvəzinə onlar dövlətin siyasətinə uyğun olaraq mərkəzdən idarə olunan "kolxoz"a sahib olduqları hər hansı torpaq və ya mal-qaranı öz əlləri ilə verməli oldular.^[34]

Qadınlar kollektivləşdirməyə qarşı şayiələri əsas yayan, onu ailə daxilinə və gündəlik həyata daşıyan əsas vasitələr idi.^[35] Kollektivləşmənin uşaqların ictimailəşməsi, qadınların saçlarının ixracı, ümumi arvad paylaşması və bədnam ümumi ər-arvad münasibətləri ilə nəticələnəcəyi qorxusu bir çox qadına təsir etdi və onların üsyanına səbəb oldu.^[36] Məsələn, Krımda bir kolxozun kommuna olacağı və uşaqların ictimailəşdiriləcəyi elan ediləndə, qadınlar tezliklə ictimailəşəcək mal-qaralarını kəsdilər.^[36] Kəndli qadınlar düşünürdülər ki, kommunistlər qısa saçın qadına daha şəhərli ə sənaye işçisi görünüşü verdiyini düşünürlər və bu onlara təhqiredici gəlirdi. Şimali Qafqazın bir kəndində yerli fəallar faktiki olaraq bütün yorğan-döşəkləri müsadirə etdikdən sonra kəndlilər arasında daha çox qorxu dağıldı. Ümumi yorğan o demək idi ki, bütün kişilər və qadınlar yeddi yüz metr uzunluğunda yorğan altında yeddi yüz metr uzunluğunda çarpayıda yatacaqlar. Tarixçilər iddia edirlər ki, qadınlar bu şayiələrdən əslində onlara inanmadan yararlanıblar ki, onlar "məntiqsiz, siyasi olmayan etiraz adı altında" kolxoza hücum edə bilsinlər. Qadınlar kəndli kişilərə nisbətən qisas almaq üçün daha az həssas idilər və buna görə də daha çox şeydən qurtula bildilər.^[36][37][38]

Kəndli qadınları məmurların onların etirazlarını qəbul etmələri səbəbindən nadir hallarda öz hərəkətlərinə görə cavabdeh olurdular. Onlar bir nümunədə "kulak kimi sürgün edilməli olan kəndlilərin daxmalarının girişlərini fiziki olaraq bağlamış, müsadirə edilmiş toxumları və mal-qaranı zorla geri almış və məmurlara qarşı hücumlara rəhbərlik etmişdilər". Rəsmilər iğtişaşların öz axarı ilə getməsi üçün qaçıb gizləndilər. Qadınlar məhkəmə qarşısına çıxanda kişilərlə müqayisədə onlara daha az ağır cəzalar verilirdi, çünki məmurlar üçün qadınlar savadsız və kəndlilərin ən geridə qalmış hissəsi kimi görünürdülər. Bunun konkret nümunələrindən biri Rusiyanın Belovka kəndində etirazçıların yerli sovet deputatlarını döydüyü və evlərini yandırdığı iğtişaşdır. Əsas günahkarlar kimi yalnız kişilər məsuliyyət daşıyırdılar. Qadınlara cəzalar cəza olaraq deyil, xəbərdarlıq olaraq verilirdi. Qadınlar bu cür qəbul olunduqlarına görə kollektivləşməyə qarşı müqavimətdə mühüm rol oynaya bildilər.^[39]

Kollektivləşdirmə təkcə əkinçilərdən torpaqların alınmasını deyil, həm də kilsələrin bağlanmasını, ikonaların yandırılmasını və din adamların həbsini nəzərdə tuturdu.^[40] Kilsəni çar rejimi ilə əlaqələndirən Sovet dövləti özgəninkiləşdirmə və repressiyalar yolu ilə kilsəni sarsıtmaqda davam edirdi.^[41] Onlar kilsəyə dövlətin maliyyə dəstəyini kəsdilər və kilsə məktəblərini dünyəviləşdirdilər.^[42] Kəndlilər kommunistləri ateistlərlə əlaqələndirməyə başladılar, çünki kilsəyə edilən hücum çox dağıdıcı idi. Kommunistlərin dinə və kilsəyə hücumu bir çox kəndliləri qəzəbləndirdi və onlara üsyan etmək üçün daha çox səbəb verdi. 1929-cu ildə kilsələrin bağlanmasından sonra iğtişaşlar baş verdi.^[43]

Sovet hakimiyyətinin Antixristlə əlaqələndirməsi rejimə olan dəstəyin azalmasına yol açdı. Dinə qarşı olan təqiblər təkcə danışıq vasitəsiylə deyil, eyni zamanda elanlar, broşürlər vasitəsiylə də yayılmaqda idi. Kahinlər təbliğ edirdilər ki, Dəccal kəndlilərə "Şeytan nişanı" qoymaq üçün gəlib və Sovet dövləti kəndlilərə daha yaxşı həyat vəd edir, amma əslində onları Cəhənnəmə göndərir.^[44] Bundan sonra kəndlilər qorxmağa başladılar ki, əgər onlar kollektiv təsərrüfatlara qatılsalar Antixristin nişanəsi onlara da qoyulacaqdır.^[45] Onlar özlərini Allah və ya kollektiv təsərrüfat arasında seçim etmək məcburiyyətində hiss edirdilər. Qurtuluş və lənət arasında seçim edən kəndlilərin dövlətin siyasətinə müqavimət göstərməkdən başqa çarəsi yox idi. Sovet dövlətinin Dəccal kimi olması ilə bağlı bu söz-söhbətlər kəndlilərin hökumətə boyun əymələrinə əngəl olurdu. Dinə və kilsəyə edilən hücumlar ən çox qadınlara təsir etdi, çünki onlar kəndlərdə dinin əsas tərəfdarları idilər.^[46][47][48]

Aleksandr Dovjenkonun "Torpaq" (rusca:Земля) filmində də kəndlilərin kollektivləşdirməyə onun kilsəyə hücum etməsinə görə şübhə ilə yanaşması əks etdirilmişdir. Soyqırım termininin yaradıcısı olan Rafael Lemkin Qolodomor aclığı ilə əlaqəli olaraq baxıldığında Pravoslav kilsəsinə qarşı tədbiq edilən təzyiqi ukraynalılara yönəlmiş soyqırımın bir parçası olaraq dəyərləndirilməsinin daha doğru olacağını iddia etmişdir.^[49][49][50]

1925-ci ilədək 70 min yoxsul kəndli təsərrüfatı ortabab təsərrüfata çevrilmişdi. Varlı (qolçomaq) təsərrüfatları kəndlərdəki təsərrüfatların 3 faizini təşkil edirdi. 1928-ci ildə artıq Azərbaycan SSR-də kəndli təsərrüfatların 6,8 faizi varlı, 51,4 faizi ortabab təsərrüfatlar idi. 1920–1928-ci illərdə respublikada 54 min yeni kəndli təsərrüfatı yaranmışdı. Onların sayı 354 minə çatmışdı. Bu təsərrüfatlarda 58 min və ya 1920-ci ildəkindən 28 min ədəd çox dəmir kotan vardı. Tarlalarda 1925-ci ildə 200, 1928-ci ildə artıq 500 traktor işləyirdi. Yoxsul kəndlilərin bir hissəsi kooperativlərdə birləşirdilər. Maşından istifadə, torpağı birgə becərmə sahəsində yoldaşlıqlar təşkil olunmuşdu. 1926-cı ilin martında pambıqçılıq təsərrüfatlarını idarə edən "Pambıq birliyi" yaradılmışdı. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri arasında əlaqə yaranması üçün xüsusi kontakt sistemi mövcud idi. Bundan başqa, istehlak kooperasiyası da sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında möhkəm iqtisadi əlaqəni təmin edirdi.^[51]

1928-ci ildə respublikada mövcud olan 354 min kəndli təsərrüfatının 113,3 mini kooperativlərdə birləşmişdi. 24 min varlı (qolçomaq), 182 min ortabab, 148 min yoxsul təsərrüfatı vardı. Belə çoxukladlı təsərrüfatçılıq istehsalın artmasına kömək edirdi. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının həcmi artıq 1913-cü il səviyyəsini ötüb keçmişdi.^[51]

Kommunist Partiyasının XV konqresində qəbul edilmiş qərar əsasında Azərbaycanda da kollektivləşdirmə prosesinə başlanıldı. Mərkəzdə 1929-cu ilin martında növbəti 5 il ərzində bütün kənd təsərrüfatlarının 20 faizinin kolxozlarda birləşdirilməsinə qərar verilmişdi, pambıqçılıq rayonlarında isə 50 faizədək kollektivləşdirilməli, kolxozların sayı 2150-yə çatdırılmalı idi. lakin Azərbaycan rəhbərliyi 1929-cu ilin yayında kütləvi kollektivləşdirmə siyasətini elan etdi. Görülən inzibati tədbirlər nəticəsində 16 min qolçomaq və orta gəlirlər kəndli öldürüldü. Yerlərdə könüllü birləşmə prinsipinə heç baxılmadı belə, zor tədbiqetmə adi şeyə çevrildi.^[52] Azərbaycanda ümumi kəndli təsərrüfatlarının 1929–1930-cu ildə 2,3 faizi qədərində 7583, 1930–1931-ci ildə 1,1 faiz qədərində 3802 qolçomaq təsərrüfatı olmuş, onların sayı 1931–1932-ci ildə 1715-ə, 1932–1933-cü ildə 280-ə, 1935-ci ildə isə 80-ə enmişdi. Qolçomaqların sayca 90–100 dəfə azalması 1929–1935-ci illərdə "qolçomaqları bir sinif kimi ləğv etməyin" "parlaq" nəticəsi idi.^[53]

Yerli şəraitdə kollektivləşdirmənin ən münasib forması yoldaşlıqlar (birliklər) idi. Burada torpaq və əmək ümümi olur, heyvanlar və istehsal vasitələri isə şəxsi istifadədə qalırdı. Kollektiv təsərrüfatların 52,3 faizini belə birliklər təşkil edirdi. 1928-ci ildə respublikada mövcud olan 354 min kəndli təsərrüfatının 113,3 mini kooperativlərdə birləşmişdi. 24 min varlı (qolçomaq), 182 min ortabab, 148 min yoxsul təsərrüfatı vardı.^[54]

İzlənilən bir digər yol koorperativləşdirmə idi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatını kooperativləşdirmənin dinamikası illər üzrə aşağıdakı kimi nəzərdə tutulurdu: 1926-cı il −67409–20,2 faiz; 1927-ci il — 90273–26,9 faiz; 1928-ci il — 159178–46,9 faiz və 1929-cu il — 231199–68,2 faiz.^[55]Azərbaycanda, demək olar ki, 1928-ci ilin ortalarına qədər kollektiv təsərrüfatların qurulması prosesi, ayrı-ayrı hallardan başqa, nisbətən mülayim, "kəskin sinfi mübarizəsiz keçir və öz müsbət nəticələrini verirdi. Həmin ildə kəndli təsərrüfatının 40 faizi, 1929-cu ildə isə 47 faizi vergidən azad edilirdi. Vergidən azad olunmuş yoxsul, zəif kəndli təsərrüfatları hesabına məhsul istehsalı çoxalırdı. Kolxozlara maliyyə ayrılmasına, maşın, avadanlıq və s. alınmasına getdikcə qayğı da artırdı. Belə ki, dövrün hesablamalarına görə, Azərbaycanda kolxozlaşma faizi başqa Zaqafqaziya respublikalarından yüksək idi. Bu ildən sonra isə kollektivləşdirmə üçün sərt siyasətə başlanıldı.^[56]

1930-cu ildə Sovet İttifaqında gedən kollektivləşdirmənin yavaşladılması siyasəti Azərbaycanda da tədbiq edildi. Stalinin məqaləsinin Pravdada yayımlanmasından snra 1930-cu ilin 20 fevral kolxoz hərəkatında partiya xəttinin əyilməsi hallarına qarşı mübarizə haqqında 1930-cu il 14 mart qərarlarında bu işdə yol verilmiş tələsiklik, kobud metodlar pisləndi. Qəbul edilmiş qərara əsasən Azərbaycanın da daxil olduğu iqtisadi baxımdan zəif bölgələrdə kollektivləşdirilməyə keçid üçün xüsusi prosesin həyata keçiriılməsi nəzərdə tutuldu.^[51] ÜİK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 1929-cu il 23 noyabr tarixli plenumunun kollektivləşmənin sürətləndirilməsi qərarı ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan K(b)P MK 1929-cu il 10 dekabrda respublikada kolxoz və sovxoz quruculuğu planında dəyişiklik etmək barədə qərar qəbul etdi. Kollektivləşmə prosesində "sürət uğrunda" keçirilən başabəla yanaşma başlandı. Bu zaman sosial-iqtisadi, milli təsərrüfat formaları, həmçinin bəzi rayonlarda əhalinin yarımköçri həyat tərzi, mədəniyyətin aşağı səviyyəsi, məişət və dini mövhumatın güclü üsulu kimi mühüm amillər belə nəzərə alınmırdı. İnandırmaqla və təmkinlə təşkilati iş aparmaq əvəzinə, kəndli kütlələrinə inzibatçılıq, kobud təzyiq, hədə, hətta fiziki zorakılıq tətbiq edilirdi. Bunun nəticəsində kolxozların sayı "sürətlə" artırdı. Yalnız 1930-cu ilin yanvar ayında Azərbaycanda 591 yeni kolxoz yaradılmış, onlara 436 kəndli təsərrüfatı daxil edilmişdi ki, bu da əvvəlki illərdəkinə nisbətən 2,5 dəfə artıq idi. Həmin ilin mart ayının axırında respublikadakı kolxozlarda artıq 102 min kəndli təsərrüfatı birləşdirilmiş pambıq əkən bir çox kəndlərdə isə artıq elliklə kollektivləşdirməyə başlanmışdı. Lakin xüsusi yerli Şəraitlə əlaqədar olaraq, Azərbaycan SSR-də 1929–1930-cu illərdə fərdi təsərrüfatların kollektivləşməsi çox ləng gedirdi. Çünki kolxozlara əsasən yoxsul kəndlilər daxil olur, ortabablar isə hələ tərəddüd edirdilər.^[57]

Kütləvi kolxozlaşmaya başlanan tarix olan 1930-cu ilin payızından sonra həmin ilin oktyabrın 1-dək kəndli təsərrüfatlarının 15.7 faizi, pambıqçılıq rayonlarında isə 20.2 faizi kolxozlaşdırılmışdı. 1932-ci ilin 1 yanvar tarixinə kimi yoxsul və ortabab kəndli torpaqlarının 46.3 faizi, pambıqçılıq rayonilarında isə 61.8 faizi kollektivləşdirilmişdi. Bununla da, pambıq əkinlərinin 64.3, taxıl əkinlərinin isə 41 faizi artıq kolxozların payışa düşürdü.^[57] 1932-ci ildə respublikanın bütün kəndli təsərrüfatlarının 50,6 faizi kolxozlarda birləşdirilmişdi. 1933-cü ilin əvvəlinə bir çox pambıqçılıq rayonları, o cümlədən Bərdə, Qasım İsmayilov (indiki Goranboy), Samux kollektivləş məni başa çatdırmaq ərəfəsində idilər. Kolxozların əkin sahəsi 1928-ci ildə 8,2 min hektar olduğu halda, 1932-ci ildə 664,2 min hektara çatmışdı. 1932-ci ildə respublikada 70 min hektardan artıq əkin sahəsi olan 88 sovxoz var idi. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən təchizində irəliləyişlər əldə edildi. Birinci beşilliyin sonuna yaxm kənd təsərrüfatında 1153 traktora malik 29 MTS fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 25-i yalnız pambıqçılıq rayonlarında 2135 kolxoza xidmət edirdi.^[58]

Azərbaycanın daxilində də kollektivləşmə rayon kommunist təşkilatları arasında bir növ yarışa çevrilmişdi. 1931-ci ildən sonra Azərbaycan bu yarışda Sovet İttifaqı üzrə birinci yerdə getməkdə idi. 1937-ci ildə isə Azərbaycan kolxoz sisteminə keçidini rəsmi şəkildə elan etdi. Belə ki, 1937-ci ildə kolxoz təsərrüfatları bütün təsərrüfatların 86.5 faizini, əkinə yararlı torpaqların isə 93.5 faizini təşkil etməkdə idi.^[52]

Kollektivləşmənin yuxarıdan inzibati yolla həyata keçirilməsi ümumiyyətlə respublikanın kənd təsərrüfatına sonra ciddi çətinliklər yaradan zərbə oldu. 1929–1933-cü illərdə ümumi mal-qaranın sayı, o cümlədən qoyunların sayı azalmağa başladı. 1928-ci ildəki 1354 min iribuynuzlu malqaranın sayı 1933-cü ildə 1160 minədək, 1930-cu ildəki 509 min inək və camışın sayı 1933-cü ildə 405 minədək, qoyunların sayı isə 2598 mindən 1348 minədək azaldı.^[59]

1937-ci ildə Azərbaycanda 3654 kolxoz 304 min 982 kəndli həyətini birləşdirmişdi ki, bu da bütün kəndli həyətlərinin 84,5 faizini təşkil edirdi. 1938-ci il yanvarın 1-i üçün isə kolxozların əkin sahələri ümumi əkin sahələrinin 93,2 faizini təşkil edirdi.^[60]

Kollektivləşdirmə 1940-cı ildə kəndli təsərrüfatlarının 99,0 faizini əhatə etmişdi. Kolxozçuların sayı 1940-cı ildə 1928-ci ildəki 8000 nəfərə21 qarşı 1719903 nəfər22 olmuşdu. Kənd əhalisinin əksəriyyəti kolxozçu, cəmi 131,7 min nəfər isə tək təsərrüfatçı idi23. Kənd əhalisinin xüsusi çəkisi də dəyişərək, respublika əhalisinin 72 faizindən 64 faizinə enmişdi24. Beləliklə, 1940-cı kənddəki təsərrüfatların 99 faizini birləşdirən 3429 kolxoz, habelə 50 sovxoz təşkil edilmişdi.^[61]

Kollektivləşdirmə dövründə tacirlik sənəti məsxərəyə qoyulur və alverçilik həddinə aşağılanırdı. Kollektivləşdirmə və qolçomaqlara qarşı mübarizə illərində (1929–1932) minlərlə bacarıqlı və təcrübəli kəndli ya öldürülmüş, ya da Sibirə sürgün edilmişdi.^[62]

Gəncənin Nərimanov dairəsində, Şirvanın Ucar dairəsində, Şamxor dairəsinin Bitdili kəndində kütləvi çıxışlar olmuşdu. 1930-cu ilin yazında Naxçıvan MSSR-də, Nuxa-Zaqatala dairəsində sovet hakimiyyətinə qarşı qalxan qiyamlarda ortabablar da iştirak edirdilər. Onların iştirakçılarına divan tutuldu və qiyam yatırıldı.^[63]

Kollektivləşdirmədə baş verən əyintilər — kəndli təsərrüfatlarının zorla kolxozlara daxil edilməsi, qolçomaqlara qarşı qanunsuz cəza tədbirləri, bir çox hallarda isə ortababların, bəzən yoxsul təsərrüfatların belə "qolçomaq" kimi qələmə verilməsi 30-cu illər Azərbaycan kəndində iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi, əhalinin narazılığını artırdı. Qolçomaqların kolxoz quruluşuna, sovet hakimiyyətinə qarşı mövqeyi və apardıqları mübarizə təbii idi. Lakin xüsusilə elliklə kollektivləşdirmə illərində "sosializmdə sinfi mübarizənin kəskinləşməsi" şüarı altında respublikanın kəndlərində ağır cinayətlər törədilirdi. İsmayıllı, Əli-Bayramlı, Şamaxı, Qonaqkənd, Ağdam, Nuxa-Zaqatala, Balakən və başqa rayonlarda baş verən faciəli hadisələr buna sübutdur. Yalnız İsmayıllı rayonunda 300 nəfər həbs edilmiş, 63 nəfər güllələnmişdi. 30-cu illərdə Qazaxıstana, Orta Asiyaya, Sibirə on minlərlə Azərbaycanlı ailəsi sürgün olunmuşdu.^[64]

Hökumətin yüksək istehsal kvotası ilə əlaqədar olaraq, kəndlilər, bir qayda olaraq, kollektivləşmədən əvvəlki əmək müqabilində daha az əmək haqqı alır, bəziləri isə işləməkdən imtina edirdilər. Merle Fainsod hesab edirdi ki, 1952-ci ildə kolxoz qazancı Sovet kolxozlarında şəxsi torpaqlardan əldə edilən pul gəlirinin yalnız dörddə birini təşkil edirdi.^[66] Bir çox hallarda kollektivləşmənin bilavasitə nəticəsi məhsulun azalması və mal-qaranın sayının yarıya enməsi oldu. Kənd təsərrüfatı istehsalının sonrakı bərpasına İkinci Dünya Müharibəsi və 1946-cı ilin şiddətli quraqlığı zamanı Sovet İttifaqının məruz qaldığı itkilər də mane oldu. Bununla belə, mal-qaranın ən böyük itkisi donuzlardan başqa bütün heyvanlar üçün kollektivləşmə nəticəsində baş vermişdir. SSRİ-də inəklərin sayı 1928-ci ildəki 33,2 milyondan 1941-ci ildə 27,8 milyona, 1950-ci ildə isə 24,6 milyon başa düşmüşdür. Donuzların sayı 1928-ci ildəki 27,7 milyondan 1941-ci ildə 27,5 milyona, sonra isə 1950-ci ildə 22,2 milyon başa düşmüşdür. Qoyunların sayı 1928-ci ildəki 114,6 milyondan 1941-ci ildə 91,6 milyon başa, 1950-ci ildə 93,6 milyon başa düşmüşdür. Atların sayı 1928-ci ildəki 36,1 milyondan 1941-ci ildə 21,0 milyon başa düşmüş, yalnız 1950-ci ildə 12,7 milyon başa düşmüşdür. Sovet kənd təsərrüfatı heyvan ehtiyatları yalnız 1950-ci illərin sonlarından etibarən 1928-ci il səviyyəsinə yaxınlaşmağa başlamışdır.^[67]

Başlanğıcda edilən planlara baxmayaraq, 1932–1933-cü illərdəki quraqlığın da təsiri ilə kollektivləşdirmə gözləniləni qarşılamırdı. 1929–1932-ci illərdə yaşanan dəhşətli məhsul qıtlığı kənd yerlərində aclığa yol açdı. Stalin və kommunist Partiyası meydana çıxmış çətin vəziyyətə görə qolçomaqları ittiham edirdi və problemlərin səbəbi kimi onların kollektivləşdirməyə müqavimət təşkil etmələrini göstərirdi. İddia edilirdi ki, bir çox qolçomaq taxıl məhsullarını gizlətmiş, bununla da yüksək qiymətlərin ortaya çıxmasına yol açmışdır. Stalin problemin həllini onları sinif olaraq yox etməkdə görürdü. Stalin bunu həyata keçirmək üçün mülkünü əlindən alma, deportasiya etmə və edam etmə kimi metodlardan istifadə edəcəkdi. "Ural-Sibir metodu" termini Stalin tərəfindən irəli sürülüb, əhalinin qalan hissəsi onu "yeni üsul" adlandırıb. Cinayət məcəlləsinin 107-ci maddəsi dövlətin taxıl əldə etməsinin hüquqi vasitəsi idi.^[28]

Sovet hökuməti buna əhalinin ərzaq paylarını kəsməklə cavab verdi. Kollektivləşməyə güclü müqavimətin olduğu yerlərdə, xüsusən Ukraynada bu siyasət izlənildi. Taxıl kvotasını yerinə yetirə bilməyən kəndlilər kvotanın beş misli miqdarında cərimə edilirdilər. Əgər kəndli itaətsizliğini davam etdirsəydi, kəndlilərin əmlakı və texnikası dövlət tərəfindən müsadirə olunacaqdı. Əvvəlki tədbirlərin heç biri təsirli olmasaydı, meydan oxuyan kəndli sürgün ediləcək və ya deportasiya ediləcəkdi. Cinayət məcəlləsinin 61-ci maddəsi ilə bu praktika 1929-cu ildə hüquqi edildi.^[28] Bir çox kəndli ailələri məcburi şəkildə Sibir və Qazaxıstanda yaradılmış sürgün düşərgələrində məskunlaşdırıldılar və onlardan bəziləri yollarda öldülər. Ehtimal edilir ki, bir milyon qolçomaq ailəsi və ya 5 milyon insan belə əmək düşərgələrinə sürgün edilmişdilər.^[7][68]

7 avqust 1932-ci ildə "Sosialist mülkiyyətin qorunması barədə" dekret elan edildi. Bu qanuna görə kolxozun və ya korperativin əmlakından oğurluq etmənin cəzası ölüm idi, lakin yüngülləşdirici hallar olduqda bu cəza ən azı 10 il olmalı idi. Bəzilərinin sünbülçiçəyi qanunu ("Закон о колосках") adlandırdığı qanunla, biçindən sonra kollektiv tarlalarda əli ilə taxıl yığan və ya biçən kəndlilər (o cümlədən uşaqlar) dövlət taxıl istehsalına ziyan vurduqlarına görə həbs edilirdilər.^[69]

1932–1933-cü illər qıtlığı zamanı 5.7^[70] −8.7 milyon^[71] insanın aclıqdan öldüyü güman edilir. Güman edilir ki, Stalinin kollektivləşdirmə siyasətinin birbaşa və dolayı təsiri nəticəsində ümumilikdə 12 milyon insan həyatını itirmişdir.^[72] Belə bir məşhur hekayə var ki, 1945-ci ildə baş tutan Yalta Konfransında Uinston Çörçil Stalindən aclıq zamanı nə qədər insanın öldüyünü soruşmuş, Stalin çiyinlərini çəkərək cavablamış və əli ilə on barmağını göstərmişdir. Bu jest tarixçilər tərəfindən çox zaman birbaşa Stalinin özü tərəfindən kollektivləşdirmə nəticəsində ən azı 10 milyon insanın ölməsini etiraf etdiyinin sübutu kimi dəyərləndirilir.^[73][74]

XIX əsrin ikinci yarısı boyunca Sibir Rusiya imperiyasının əsas kənd təsərüfatı bölgələrindən biri olmuşdu. Xüsusən, onun cənub bölgələri olan Altay Kai, Omsk, Novosibirsk, Kemerovo, Xakasiya, Buryatiya, İrkutsk oblastları yüksək məhsuldarlıqla seçilirdi. Stolipinin islahatları nəticəsində imperiyanın müxtəlif yerlərindən Sibirə köçməyə razı olan insanlara böyük torpaq sahələri verildi və bu da böyük torpaqlara sahib kəndli təbəqəsinin formalaşması ilə birlikdə, məhsuldarlığın da artmasına yol açdı. Yerli tacırlər müxtəlif taxıl məhsullarını həm Avropaya, həm də imperiyanın daxili bölgələrinə satırdılar."ОБЩЕЕ ДОВОЛЬСТВО ВИДНО ВСЮДУ...", ИЛИ ЗАТИШЬЕ ПЕРЕД БУРЕЙ". www.berdsk.ru. 29 Sentyabr 2002. 23 Aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023. 1931-ci ilin mayında qəbul edilmiş gizli bir qərarla 40 qolçomağın torpaqlarının və mallarının müsadirə edilməsi, özlərinin isə Tomsk oblastının şimal hissəsində çox az məskunlaşdırılan yerlərə köçürülməsi əmr edilirdi. Onların köçürüləcəyi yer ümumi Sibirin qərbi olmaqla birlikdə, bu əmri yerinə yetirmək Qərbi Sibir Əyalət İcraiyyə Komitəsinə tapşırılmışdı.^[75] Özgəninkiləşdirilən əmlak bölünməz kollektiv mülkiyyət kimi kolxozlara verilməli və deportasiya olunanların kolxoz kapitalına bu məcburi töhfəsini əks etdirən kolxoz payları "Kasıb və torpaqsız kəndlilərin kollektivləşdirmə fondunda" saxlanılmalı idi. Kollektivləşdirməyə qarşı ən böyük üsyan Buryatiyada baş verdi və 1929-cu ildə Qırmızı Ordu bölmələri tərəfindən yatırıldı.

O vaxtdan bəri Lynne Viola kimi tarixçilər tərəfindən kəndlilərin bolşevik hökumətinə qarşı vətəndaş müharibəsi və kəndi müstəmləkələşdirmə cəhdi kimi qəbul edilmişdir.^[76]

1928-ci ildə Sovet Qazaxıstanı varlı bəylərin mülklərini, xüsusən də mal-heyvan sürülərini müsadirə etməyə başladı. Bu hadisə Kiçik Oktyabr kimi xatırlanmaqdadır. Müsadirə kampaniyası qazaxlar tərəfindən digər qazaxlara qarşı aparılırdı və kimin bəy olduğunu, onlardan nə qədər müsadirə edəcəyini həmin qazaxlar özləri müəyyən edirdilər.^[77] Bunun səbəbi qazaxları Qazax cəmiyyətinin transformasiya edilməsində iştirakını təmin etmək idi.^[78] 10 mindən çox bəy onlara qarşı həyata keçirilən kompaniya nəticəsində deportasiya edildi.^[79] Ənənəvi olaraq köçəri həyat tərzinin hakim olduğu yerlərdə kollektivləşdirməyə qarşı böyük müqavimət yaşandı və baş vermiş hadisələr nəticəsində çox sayıda mal-heyvan öldürüldü. Bu hadisələr nəticəsində Qazaxıstanda olan iribuynuzlu heyvanların sayı 7 milyondan 1.6 milyona, qoyunların sayı 22 milyondan 1.7 milyona düşdü. Başqa yerə köçməyə məhdudiyyətlər qoyulsa da, bunların heç bir əhəmiyyəti olmadı. Yarım milyon qazax Mərkəzi Asiyanın digər yerlərinə, 1.5 milyonu isə Çinə köçdü.^[80] Yerdə qalanlardan təxminən 1 milyonu baş vermiş aclıqda həyatını itirdi.^[81] "Sovet asılısı" adlandırılan Monqolustanda da kollektivləşdirilməyə cəhd edildi, lakin 8 milyon mal-qaranın tələf olmasından sonra bundan imtina edildi.^[82]

Tarixçi Sarah Kameron iddia edir ki, Stalin qazaxları aclığa məhkum etmək istəmirdi, sadəcə o, bəzi ölümlərin rejimin siyasi və iqtisadi hədəflərinə çata bilməsi üçün qurban edilməsini labüd hesab edirdi.^[83] Kameron inanır ki, köçərilərə qarşı kompaniyanın aclıqla müşayət edilməsi BMT-in təsirifi ilə deyildikdə soyqırım deyil, o, Rafael Lemkinin ilkin soyqırım konsepsiyasına uyğun gəlir, o, mədəniyyətin məhvini fiziki məhv olmaq qədər soyqırım hesab edirdi.^[84] Tarixçi Stefan Vheatkroft sovet aclığı ilə əlaqəli olaraq bu düşüncəni tənqid edir, çünki ona görə, mərkəzi planlaşdırıcıların nominal olaraq ifadə edilən yüksək gözləntiləri onların öz hərəkətlərinin son nəticələrindən xəbərsiz olduqlarını və bunun nəticəsinin aclıq olacağını nümayiş etdirmək üçün kifayət idi.^[84] Nikkolo Piankiola Kamerondan daha da irəli gedərək iddia edir ki, Lemkinin düşüncəsində yola çıxıldığında təkcə qazaxlar yox, Sovet İttifaqındakı bütün köçərilər soyqırım siyasətinin qurbanıdırlar.^[85]Bölgenizin (ve yalnızca sizin bölgenizin değil) saygın tahıl yetiştiricileri bir 'İtalyan grevi' (sabotaj!) gerçekleştirdiler ve işçileri ve Kızıl Ordu'yu ekmeksiz bırakmaktan hiç çekinmediler.

Tarixçilərin əksəriyyəti 1932–1933-cü illərdə, xüsusən də zəngin torpaqları (çernozem) ilə məşhur olan Ukraynada baş verən Böyük Aclığa kollektivləşmənin və kəndlilərin müqavimətinin səbəb olduğu pozulmaların əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verdiyi ilə razılaşırlar. Bu xüsusi dövr ukrayn dilində Qolodomor adlandırılmaqdadır. 1921–1923-cü illərdəki kimi aclıqlarda həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində beynəlxalq pul toplama kompaniyaları təşkil edilir, toplana məbləğlə ərzaq ehtiyacı hiss edənlərə yardım edilirdi. Lakin bu aclıq zamanı belə bir şeylər baş vermədi, çünki Stalin belə yardım aksiyalarını və bu barədə danışmağı qadağan etmişdi.^[86] Stalin həmçinin Ukrayna kommunistləri və ziyalılarını təmizləməyə başladı və bu, bölgəyə uzunmüddətli dağıdıcı təsir göstərdi.^[87] Ukraynanın bir çox kəndləri qida tədarükünün təxribatına görə hökumətin qərarı ilə qara siyahıya salındı və cəzalandırıldı.^[88] Bundan başqa, zərər çəkmiş ərazilərdən əhalinin miqrasiyası məhdudlaşdırıldı..^[86][89] Mükafatlı yazıçı Mixail Şoloxovla söhbətində Stalin aclıq yerli partiya işçilərinin həddi aşması və təxribat nəticəsində baş verdiyini bildirmişdir:^[90][91]

Partiya-sovet işimizdəki yaraları üzə çıxaran, düşməni cilovlamaq istəyən zəhmətkeşlərimizin bəzən istəmədən dostlarını vurub sadizmə getdiyini göstərən məktublara görə sizə təşəkkür etdim. … Bölgənizin (və yalnızca sizin bölgənizin deyil) hörmətli taxıl yetişdiriciləri "italyan tətili" (sabotaj) başlatdılar və Qızıl Ordu ilə fəhlələri çörəksiz buraxmaqdan çəkinmədilər. Təxribatın sakit və zahirən zərərsiz (qansız) olması möhtərəm taxılçıların Sovet hakimiyyətinə qarşı əslində "sakit" müharibə aparması faktını dəyişdirmir. Aclıq müharibəsi, əziz yoldaş Şoloxov. Bu, əlbəttə ki, heç bir halda, məni inandırdığınız kimi, bizim işçilər tərəfindən törədilən təhqirlərə haqq qazandıra bilməz. …Və bu vəhşiliklərin günahkarları layiqincə cəzalandırılmalıdırlar.

Ümumən 40 milyon insan bu aclıqdan təsirlənmişdi. Təsirlənən ərazilərə Moskva yaxınlığı da daxil idi və burada ölüm göstəriciləri 50 faiz yüksəlmişdi.^[92] Lakin aclığın mərkəzi Ukrayna və onun ətafındakı Don, Kuban, Şimali Qafqaz bölgələri idi. Buraya Qazaxıstan da daxil edilə bilər, burada ölənlərin sayı bir milyon idi. Kənd yerləri şəhərlərdən daha çox təsirlənsə də, təkcə Xarkovda 120 min, Krasnodarda 40 min, Stavropolda 20 min insan aclıqdan ölmüşdü.^[92]

Ölüm rəqəmləri barədə heç bir rəsmi əhatəli qaynaq olmasa da, tarixçilər R. W. Davies və Stephen G. Wheatcroft 1932-ci ildən 1933-cü ilə qədər 1.544.840 nəfərlik "qeyd edilmiş ölüm çoxluğunu" araşdırmaq üçün Ukraynada bütün səbəblərdən qaynaqlanan 2.577.065 ölümə dair rəsmi Sovet arxivlərindəki "qeyd edilmiş ölüm" statistikalarından istifadə etmişdirlər.^[70] Alec Nove iddia edir ki, aclıq zamanı bəzi yerlərdə ölümlərin qeydiyyata alınması böyük miqyasda dayandırılmışdır.^[93] Bununla belə, qeyd olunub ki, arxivlərdə qeydə alınan ölüm halları demoqrafik rəsmilər tərəfindən əsaslı şəkildə yenidən işlənib.^[70] Məlumatların köhnə versiyasi Ukraynada hal-hazırda istifadə edilən statistikalara görə 600 min daha az ölüm olduğunu göstərirdi. Müəlliflər "Kommunizmin Qara Kitabı"nda ölənlərin sayının ən azı 4 milyon olduğunu iddia edir, həmçinin Böyük Aclığı "Ukrayna xalqının soyqırımı" kimi səciyyələndirirlər.^{[80] [94]}

Sovet İttifaqının Latviyanı 1940-cı ilin iyununda işğal etməsindən sonra^[95] ölkənin yeni hakimləri problemlə üzləşdilər: müharibələr arası dövrdəki islahatlar fərdi sahibkarlığın artmasına yol açmışdı. "xalq düşmənlərinin" və qaçqınların, eləcə də 30 hektardan çox torpağı olanların mülkləri 1940–1944-cü illər aralığında milliləşdirildi, eyni zamanda torpaqsız olanlara 15 hektar torpaq verildi. Beləliklə, hələ də fərdi sahibkarlıqdan asılı qalan Latviya kənd təsərrüfatı sistemi mərkəzi planlamanı çətinləşdirirdi. 1940–1941-ci illər boyunca Sovet İttifaqı kollektivləşdirmənin məcburi şəkildə yox, könüllü və nümunə olmaq surətiylə həyata keçiriləcəyini bildirirdi. Kollektivləşdirməyə təşviq etmək üçün fərdi mülklərə yüksək vergilər tədbiq edildi və yeni yaradılmış təsərrüfatlaa dövlət yardımı verilmədi. Lakin 1945-ci ildən sonra dövlət başa düşdü ki, onun könüllü kollektivləşdirmə siyasəti işə yaramır. Bir çox latviyalı üçün fərdi torpağa sahib olmaq adət halını salmışdı, hətta onların çoxu təhkimlilik oldğu zamanda belə belə torpaqlara sahib idilər. Həmçinin müharibələr arası dövrdə torpaq əldə kəndlilərin bəziləri ailə tarixlərində ilk dəfə idi ki, torpaq əldə edirdi. Bundan başqa, kənd yerləri kollektiv təsərrüfatlardakə həyatın çətinliyi barədə dolaşan şayiələrlə dolu idi.

Moskvanın təzyiqi nəticəsində kollektivləşdirmə üçün edilən işlərin sayı yerli Latviya kommunistləri tərəfindən artırılırdı. Onlar yüksəl vergilərlə fərdi mülklərin sayını azaltmağa çalışır, bir çoxunu qolçomaqlıqla ittiham edir və onların məhsullarını dövlət istifadəsi üçün ucuz qiymətə alırdılar. Latviyada ilk kolxoz 1946-cı ilin noyabrında quruldu və 1948-ci ilə qədər cəmi 617 kolxoz təşkil edilmişdi. Bu kolxozlarda 13.814 kəndli birləşmişdi ki, bu da ümumi kəndlilərin 12.6 faizini formalaşdırmaqda idi. Prosesin belə irəliləməsi mərkəzdə çox pis qarşılandı və 1949-cu ilin martında 13 min qolçomaq ailəsi, eləcə də fərdi sahibkar müəyyənləşirildi. 24–30 mart 1949-cu il aralığında 40 min insan SSRİ-in fərqli regionları boyunca deportasiya edildi.

Bu deportasiyalardan sonra kollektivləşdirmənin sürəti artdı və fermerlər kolxozlara axın etməyə başladı. İki həftəiçində 1740 yeni kolxoz yaradıldı və 1950-ci ilin sonundan etibarən Latviya kənd təsərrüfatı müəssisələrindən cəmi 4.5 faizi kolxozlardan kənarda qalmağı bacarmışdı. Fermerlərin gündəlik hərəkətləri planlar, qərarlar və başqa yerlərdə tərtib edilmiş və müvəqqəti qeyri-kəndçilik iyerarxiyası vasitəsilə həyata keçirilən kvotalarla idarə olunduqca kənd həyatı dəyişdi. Yeni kolxozlar, xüsusən də kiçik kolxozlar zəif təchiz olunmuş və yoxsul idi — əvvəlcə fermerlərə ildə bir dəfə natura, sonra isə nağd pul ödənilirdi, lakin maaşlar çox kiçik idi və bəzən fermerlərə maaş ödənilməmiş, hətta bəzi hallarda onlar kolxoza borclu qalmışdılar. Fermerlərin hələ də evlərinin ətrafında kiçik (0,5 ha-dan çox olmayan) torpaq sahələri var idi, orada özləri üçün yemək yetişdirirdilər. Kollektivləşdirmə ilə yanaşı, hökumət insanları kəndlərə köçürməklə fərdi təsərrüfatlarda yaşamaq adətinin kökünü kəsməyə çalışırdı. Lakin sovetlər evləri də köçürməyi planlaşdırdığı üçün pul çatışmazlığı səbəbindən bu proses uğursuz oldu.^[96][97]

İosif Stalin Buxarinin təsiri altında olan partiya qanadı ilə daxili mübarizə içərisində olduğuna görə, eləcə də Lenin dönəmində kəndlilərin YİS-ə müqavimət göstərmələri və sürətli sənayeləşmə üçün meydana çıxan ehtiyacları qarşılamaq üçün təcili kəndlilərdən vergi əldə etmək qərarına gəldi.^[98] Bu ideya 1920-ci illərdə partiyadakı bir çox şəxs tərəfində dəstəklənirdi.^[98] Partiya tərəfindən toplanan xərac və ya vergi kəndlilərə qarşı virtual müharibə şəklini aldı ki, bu da onun mədəni məhvinə, kəndlərin sovet elitasının şəhər mədəniyyətinə homojenləşdirilmiş koloniyaya çevrilməsinə gətirib çıxaracaqdı.^[98] Kəndlilərin "müstəmləkələşdirilməsi" kampaniyasının kökləri həm köhnə rus imperializmindən, həm də milli dövlətin müasir sosial mühəndisliyindən gedirdi, lakin milli dövlət ilə sovet dövlətinin əsas fərqi onda idi ki, sovet repressiyası bu dövlətin gücünü deyil, zəifliyini əks göstərirdi.^[98] Ukrayna^{[99][100][101][102]} və Qazaxıstandakı^{[103][a] [104]} kollektivləşdirmə prosesi ilə bağlı onu kolonializmin təzahür forması kimi dəyərləndirən müxtəlif müzakirələr də aparılmışdır.

İl	Kollektiv təsərrüfatların sayı	Kolxozlarda təsərrüfatların faizi	Kollektiv istifadədə əkin sahəsinin faizi
1927	14,800	0.8	–
1928	33,300	1.7	2.3
1929	57,000	3.9	4.9
1930	85,900	23.6	33.6
1931	211,100	52.7	67.8
1932	211,100	61.5	77.7
1933	224,500	65.6	83.1
1934	233,300	71.4	87.4
1935	249,400	83.2	94.1
1936	–	90.5	98.2
1937	243,700	93.0	99.1
1938	242,400	93.5	99.8
1939	235,300	95.6	–
1940	236,900	96.9	99.8

Qaynaqlar:^[105]; 1927–1935-ci illərə aid əlavə rəqəmlərin qaynağı^[106]; 1937-ci il buradan^[107]; 1939-cu il buradann^[108]; 1940-cı il buradan^[109]

Kollektivləşdirilmiş sahələr üzrə rəsmi rəqəmlər (yuxarıdakı cədvəldə kollektiv istifadədə əkin sahəsinin faizi ilə sütun) iki texniki faktorla yuxarıya doğru istiqamətlənmişdir. Birincisi, bu rəsmi rəqəmlər sovxozların və digər kənd təsərrüfatı istifadəçilərinin becərdiyi sahələr istisna olmaqla, kəndli təsərrüfatlarında əkin sahəsinin faizi kimi hesablanır. Ümumi əkin sahəsinə əsaslanan hesablamalar (sovxozlar da daxil olmaqla) 1935–1940-cı illərdə kolxozların payını təxminən 80%-ə qədər azaldır. İkincisi, kolxozçuların təsərrüfat sahələri (yəni, kolxozlaşdırılmış təsərrüfatlar) kolxozların torpaq bazasına daxildir. Təsərrüfat sahələri olmadan 1940-cı ildə kolxozlarda olan əkin sahələri rəsmi statistikada göstərildiyi kimi 99,8% yox, 96,4% təşkil edirdi. Kollektivləşmənin 1928–1940-cı illər arasında geniş vüsət alması faktı ilə mübahisə təşkil etməsə də, aşağıdakı cədvəldə əkin sahələrinin kollektivləşdirilməsinin miqyası ilə bağlı müxtəlif (daha real) rəqəmlər verilir.

Torpaq istifadəçiləri	1928	1940
Bütün təsərrüfatlar, '000 hectares	113,000	150,600
Dövlət təsərrüfatları (sovxozlar)	1.5%	8.8%
Kollektiv təsərrüfatlar (kolxozlar)	1.2%	78.2%
Həyətyani sahələr (kollektiv və dövlət təsərrüfatlarında)	1.1%	3.5%
Kəndli təsərrüfatları və digər istifadəçilər	96.2%	9.5%

Source: Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922–1972, Moscow, 1972 (p. 240).

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Alfred Rosenberg Reyx işğalı altındakı Şərq regionları Nazirliyinin rəhbəri kimi bir neçə qərar qəbul edərək Almaniya işğalındakı Sovet torpaqlarında kollektiv təsərrüfatların ləğv edildiyini bildirdi. 1942-ci ilin fevralında Aqrar qanun qəbul edərək təsərrüfatlar barədə Sovet qaydalarının hamısının qüvvədən düşdüyünü elan edib, özləri ilə əməkdaşlıq etmək istəyən şəxslər üçün ailə torpaq sahibliyini yenidən formalaşdırdı. Lakin dekolektivizasiya müharibə vaxtı ərzaq istehsalının daha geniş tələbləri ilə ziddiyyət təşkil etdi və Hermann Görinq ad dəyişikliyi istisna olmaqla kolxozun saxlanılmasını tələb etdi. Hitler özü də torpaqların yenidən bölüşdürülməsini "axmaqlıq" adlandırıb.^[110][111] Nəhayət, alman işğalçı hakimiyyət orqanları kolxozların əksəriyyətini olduğu kimi saxladılar və sadəcə olaraq onları "icma təsərrüfatları" adlandırdılar (rusca: Общинные хозяйства). Alman təbliğatı bunu kolxozların son olaraq fərdi təsərrüfatlara parçalanması istiqamətində bir hazırlıq addımı kimi təsvir etdi və bu, almanlara təsərrüfat məhsullarının məcburi kvotalarını sədaqətlə təhvil verən kəndlilərə veriləcəkdi. 1943-cü ilə qədər alman işğalçı hakimiyyətləri kolxozların 30%-ni Almaniyanın maliyyələşdirdiyi "kənd təsərrüfatı kooperativləri"nə çevirmişdilər, lakin hələ də şəxsi təsərrüfatlara heç bir keçid etməmişdilər.^{[112][113][114]}

• Lewis H. Siegelbaum. Stakhanovism and the Politics of Productivity in the USSR, 1935–1941. Cambridge University Press. 1990. ISBN 978-0-521-39556-4.
• Lynne Viola. The Best Sons of the Fatherland: Workers in the Vanguard of Soviet Collectivization. Oxford University Press. 1989. ISBN 0-19-504262-X.
• Sarah Cameron. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. Cornell University Press. 2018. ISBN 978-1-5017-3044-3.
• Stéphane Courtois. [[[:en:The Black Book of Communism]] The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression] (#bad_url). Harvard University Press. 1999. ISBN 978-0-674-07608-2.
• Bruce Pannier. Kazakhstan: The Forgotten Famine. Radio Free Europe / Radio Liberty. 2007.
• Robert Conquest. Central Asia and the Kazakh Tragedy in Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. Oxford University Press. 1986. ISBN 978-0-19-504054-8.
• Stephen G. Wheatcroft. The Complexity of the Kazakh Famine: Food Problems and Faulty Perceptions. Journal of Genocide Research. 23 (4). 2020.
• Niccolò Pianciola. Environment, Empire, and the Great Famine in Stalin's Kazakhstan. Journal of Genocide Researc 23 (4). 2020.
• Leonid Grenkevich. The Soviet Partisan Movement, 1941–1945: A Critical Historiographical Analysis. New York: Routledge. 1999.
• Joseph L. Wieczynski. The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. 7. Academic International Press, Gulf Breeze, FL. 1978.
• Karl Brandt, Otto Schiller, and Frantz Anlgrimm. Management of Agriculture and Food in the German-Occupied and Other Areas of Fortress Europe. Stanford, California: Stanford University Press. 1953.
• Vahid Ömərov. Azərbaycan SSR-də 1920-1940-cı illərdə sənayeləşdirmə və zorakı kolxozlaşdırma. www.anl.az. 2012.
• AMEA Tarix İnistitutu. Azərbaycan tarixi yeddi cilddə. VI cild. Bakı. 2008.
• Martin McCauley. Stalin and Stalinism. England: Longman Group. 2013. ISBN 0-582-27658-6.
• R.W. Davies. The Soviet Collective Farms, 1929–1930. London: Macmillan. 1980.
• Hiroaki Kuromiya. “Revolution from Above.” Stalin. Englan: TAYLOR & FRANCIS. 2015.
• Peter Kenez. A History of the Soviet Union from Beginning to End. Cambridge University Press. 1999.
• Robert Conquest. Reflections on a Ravaged Century. W. W. Norton & Company. 2001. ISBN 978-0-393-32086-2.
• Merle Fainsod. How Russia is Ruled. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-41000-8.
• Iordachi, Constantin; Bauerkämper, Arnd. Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe: Comparison and Entanglements. Budapest, New York: Central European University Press. 2014. ISBN 978-6155225635.
• Ronald Grigor Suny. The Soviet experiment Russia, the USSR, and the successor states. Oxford University Press. v. ISBN 978-0-19-508104-6.
• James W. Heinzen. Inventing a Soviet Countryside: State Power and the Transformation of Rural Russia, 1917–1929. University of Pittsburgh Press. ISBN 0-8229-4215-1.
• Massimo Livi-Bassi. On the Human Cost of Collectivization in the Soviet Union. Population and Development Review. Population and Development Review (19). 1993. 743–766.
• James R Millar. The Soviet Rural Community. University of Illinois Press. 1971.
• Lynne Viola. Peasant Rebels Under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance. Oxford University Press. 1996.
• Sheila Fitzpatrick. Stalin's Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village After Collectivization. Oxford University Press. 1994. ISBN 978-0-19-506982-2.
• Martin Petrick. Post-Soviet Agricultural Restructuring: A Success Story After All?. Comparative Economic Studies. 63 (4). 2021. 623–647. ISBN 1478-3320.
• James Hughes. Capturing the Russian Peasantry: Stalinist Grain Procurement Policy and the Ural-Siberian Method. Slavic Review. 53 (1). 1994. 76–103.
• Lynne Viola. Peasant Rebels Under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance. Oxford University Press. 1996.
• Lynne Viola. The Peasant Nightmare: Visions of Apocalypse in the Soviet Countryside. The Journal of Modern History Vol. 62, No. 4. 1990. 747–770.
• Lynne Viola. Bab'i bunti and peasant women's protest during collectivization. London; New York: The Russian Review. 45 (1). in The Stalinist Dictatorship, ed. Chris Ward. 1986. 23–42.
• Roman Serbyn. Role of Lemkin. HREC Education. 2019.
• Aleksandr Dovzhenko. Earth. 1930.
• Merle Fainsod. How Russia is Ruled. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. 1970. ISBN 978-0-674-41000-8.
• Igor Pykhalov. "Law of 5 Spikelets" [Закон о пяти колосках] (PDF). Terrra Humana. 2011. ISBN 1997-5996.
• Leonard E. Hubbard. The Economics of Soviet Agriculture. Macmillan and Co. 1939.
• Davies, Robert W.; Wheatcroft, Stephen G. The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933. Palgrave Macmillan. 2009. ISBN 978-0-230-23855-8.Rosefielde, Steven (September 1996). "". Europe-Asia Studies. 48 (6): 959–987. doi:10.1080/09668139608412393.
• Steven Rosefielde. Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s. Europe-Asia Studies 48 (6). 1996. 959–987.
• Stephen F. Cohen. Bukharin and the Bolshevik Revolution: a political biography, 1888–1938. Oxford University Press. 1980. ISBN 978-0-19-502697-9.
• Helen Rappaport. Joseph Stalin: A Biographical Companion (Biographical Companions. ABC-CLIO. 1999.
• Courtois, Stéphane, Werth Nicolas , Panné Jean-Louis , Paczkowski Andrzej , Bartošek Karel , Margolin Jean-Louis. Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Prószyński i S-ka. 1999.
• Alec Nove. Victims of Stalinism: How Many?. Cambridge University Press. In Getty, J. Arch; Manning, Roberta T. (eds.). Stalinist Terror: New Perspectives. 1993. ISBN 978-0-521-44670-9.
• S. Merl. Golod 1932–1933: Genotsid Ukraintsev dlya osushchestvleniya politiki russifikatsii? (The famine of 1932–1933: Genocide of the Ukrainians for the realization of the policy of Russification?). 1. Otechestvennaya istoriya. 1995.
• Andrejs Plakans. The Latvians: A Short History. Stanford: Hoover Institution Press. (1995.
• J. Freibergs. Jaunako laiku vesture 20. gadsimts. Zvaigzne ABC. 2001. ISBN 978-9984-17-049-7.
• Sotsialisticheskoe sel'skoe khoziaistvo SSSR. Moscow-Leningrad: Gosplanizdat. 1939.
• Sel'skoe khoziaistvo SSSR 1935. Moscow: Narkomzem SSSR. 1936.
• Great Soviet Encyclopedia. 22. Moscow. 1953.
• Narodnoe khoziaistvo SSSR 1917–198. Moscow. 1987.
• Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922–1972. Moscow. 1972.
• Lynne Viola. Collectivization in the Soviet Union: Specificities and Modalities. The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe:Comparison and Entanglements. Central European University Press. 2014. ISBN 9633860482.
• Douglas Irvin-Erickson. Raphaël Lemkin, Genocide, Colonialism, Famine, and Ukraine. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021.
• Michael Hechter. Internal Colonialism, Alien Rule, and Famine in Ireland and Ukraine. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021. 145–157.
• Liudmyla Hrynevych. Stalin's Faminogenic Policies in Ukraine: The Imperial Discourse. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021.
• Bohdan Klid. Empire-Building, Imperial Policies, and Famine in Occupied Territories and Colonies. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021. 11–32.
• Steven Sabol. Internal Colonization. University Press of Colorado. in The Touch of Civilization, Comparing American and Russian Internal Colonization. 2017. 171–204. ISBN 978-1-60732-549-9.
• Steven Sabol. The Sioux and the Kazakhs. in The Touch of Civilization, Comparing American and Russian Internal Colonization. 2017a. ISBN 978-1-60732-549-9.
• Orlando Figes. The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia. 2007. ISBN 0-8050-7461-9.

Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı