Say (qrammatika)

Say — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas nitq hissəsi.

"Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır.

Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s.

Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.

Saylar quruluşca üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar.

Sadə saylar bir kökdən ibarət olur. Məsələn: bir, üç, yeddi, on, əlli, səksən, doxsan, milyon və s. Saylara aid heç bir qrammatik yoxdur.

Düzəltmə saylar kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. İsim və sifətdən fərqli olaraq, düzəltmə saylar başqa nitq hissələrindən yox, yalnız sayların özündən düzəlir. Düzəltmə saylar sadə saylara -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Bu şəkilçi yalnız saya aid şəkilçidir: qırxıncı, səkkizinci, onuncu. -la² və -ca² şəkilçilərinin köməyi ilə düzələn onlarla, yüzlərlə, onlarca, minlərcə tipli saylar da quruluşca düzəltmədir. "Çoxlu" sayı da quruluşca düzəltmədir.

Mürəkkəb saylar da, əsasən, saylardan yaranır. Məsələn: üç-dörd, beş-altı, on-on beş, on iki, otuz üç, yüz iyirmi beşinci, bir çox, bir az, bir qədər, beşdə üç, ikidə bir və s. İki-üç, üç-dörd tipli mürəkkəb qeyri-müəyyən miqdar sayları defislə, qalanları isə ayrı yazılır. Bitişik yazılan mürəkkəb say yoxdur.

Defislə yazılan mürəkkəb saylar əsl mürəkkəb saylar, ayrı yazılan saylar isə tərkibi saylar sayılır.

Sayın mənaca 2 növü vardır.

Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını və kəmiyyətini bildirir və "neçə?", "nə qədər?" suallarına cavab verir. Məsələn: beş, on, yüz, otuz üç, yüz on və s. Azərbaycan dilində quruluşca sadə olan müəyyən miqdar saylarının cəmi 23-dür: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, milyon. Bu sözlərdən üçü alınma sözdür, qalanları isə Azərbaycan-türk sözləridir. Sıra sayları və mürəkkəb müəyyən miqdar sayları bu 23 sayın əsasında yaranır.

Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər yalnız təkdə işlənir. Məsələn, "on beş şagird", "beş kitab" və s. Bu isimləri cəmdə işlətmək (beş kitablar şəklində) qrammatik cəhətdən səhvdir.

Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir. Həmin sözlər aşağıdakılardır:

• Nəfər — insan bildirən isimlərlə işlənir: iki nəfər şagird, on nəfər tələbə və s.
• Baş — əsasən, heyvan bildirən isimlərlə işlənir: on baş öküz, yüz baş qoyun, iki baş keçi və s, lakin danışıq dilində "baş" sözü bəzi hallarda insanlara da şamil edilə bilir.
• Ədəd, dənə — cansız əşya bildirən isimlərlə işlənir beş dənə nar, iki ədəd qələm və s.
• Cüt, dəst — qoşalıq bildirmək üçün isimlərin əvvəlində işlənir: bir cüt ayaqqabı, iki dəst paltar (kostyum) və s.
• Göz, tikə, parça, dəstə, top və s. numerativ sözlər də müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında işlənir: üç göz otaq, bir tikə ət, bir parça çörək, iki dəstə gül, bir top çit və s.

Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və "nə qədər?" sualına cavab verir. Məsələn beş-altı (kitab), üç-dörd (uşaq) və s.

Azərbaycan dilində ən çox işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları aşağıdakılardır az, çox, xeyli, bir qədər, bir çox, bir az, bir sıra, az-çox, çoxlu, onlarla, yüzlərlə, minlərlə, bir-iki, on-on beş və s.

"Az" və "çox" sayları ən, lap, daha ədatları ilə də işlənə bilər: ən az, lap çox, daha çox və s. "Az" sayından sonra gələn isim təkdə işlənır: az adam. "Bir çox", "bir sıra" saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə işlənir: bir çox alimlər, bir sıra şəhərlər və s.

Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərlə və s. saylarından sonra gələn isimlər isə həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir: çox uşaq, çox adamlar, onlarla şagird, yüzlərlə tələbə və s. Başqa qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər isə təkdə işlənir: xeyli adam, bir qədər odun və s.

Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da nəfər, baş, ədəd, dənə, dəst, kimi numerativ sözlər işlədilir: üç-dörd nəfər uşaq, bir-iki dənə alma, beş-altı dəstə gül və s.

Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli saylara təqribi və ya təxmini miqdar sayları da deyilir.

Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və kəsr sayları "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və kəsr sayları-da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca həmişə mürəkkəb (tərkibi) olur.

Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və -da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca həmişə mürəkkəb (tərkibi) olur.

Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir və "neçənci?" sualına cavab verir. Sıra sayları müəyyən miqdar saylarına -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir: altmışıncı, səksəninci, doqquzuncu, dördüncü.

Kökü saitlə bitən saylara qoşulduqda bu şəkilçinin ilk saiti düşür: altıncı, ikinci və s. Əvvəl, axır, filan, son sözləri də -ıncı⁴ şəkilçisi ilə işləndikdə sıra sayı məzmununu bildirir: əvvəlinci (sıra), axırıncı (dərs), sonuncu (zəng), filanıncı (il) və s.

Sıra sayları bəzən "hansı?" sualına da cavab verir. Məsələn, birinci (hansı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) cərgə və s.

Sıra saylarından sonra gələn isimlər bəzən cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 30-cu illər, birinci sıralar və s.

Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isimsiz işlənə bilir, yəni isimləşir. Məsələn: Onuncular irəlidədirlər. Birincilərə mükafat verdilər. və s.

Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.

Sıra sayları üç cür yazılır:

1. Sözlə: birinci, altıncı, on beşinci və s.
2. Ərəb rəqəmləri və -ıncı⁴ şəkilçisinin ixtisar forması olan –cı⁴ şəkilçisi ilə: 6-cı, 1-ci, 4-cü, 35-ci və s. Sıra saylarını ərəb rəqəmləri ilə yazıb, onlardan sonra nöqtə və ya yarımmötərizə (nöqtəsiz) işarəsi qoymaqla da göstərmək olar. Bu halda -cı⁴ şəkilçisindən istifadə edilmir. Məsələn: 1), 1. və s.
3. Roma rəqəmləri ilə: XX əsr, IX sinif, VI fəsil və s. Roma rəqəmlərindən sonra heç bir şəkilçi işlədilmir və defis ışarəsi də qoyulmur. Roma rəqəmləri 7 işarə ilə göstərilir: I (1), V (5), X (10), XX (20), L (50), C (100), D (500), M (1000). Bunların müxtəlif şəkildə birləşməsi ilə qalan rəqəmlər də yazılır: XL (60-cı), LX (60-cı) və s.

Say da sifət kimi ismi əvəz edə bilir. İsmi əvəz edən say isimsiz işlənir, yəni özü isimləşir. İsimləşmiş say ismə məxsus hal, cəm və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir, ismin sualına cavab olur və cümlədə mübtəda, tamamlıq və bəzən də xəbər vəzifəsində işlənir: Məsələn: Beşincilər (kim?) yarışda qalib gəldirlər. Beşlərimdən (nədən?) xoşum gəlir. Beş (nə?) üçdən (nədən?) çoxdur. Gələn onunculardır (kimdir?).

Azərbaycan dilində bəzi sayların yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu cür saylar, əsasən aşağıdakılardır: dörd — [dört], səkkiz — [səkgiz], doqquz — [dokquz], altmış — [atmış], əlli altı — [əllaltı], səksən – [səysən] s. Dörd sayı -üncü şəkilçisini qəbul etdikdə isə kökdəki sonuncu samit sait səsdən əvvəl gəldiyi üçün cingiltili tələffüz olunur: [dordüncü].

Say aşağıdakı qaydada təhlil olunur:

1. Ümumi qrammatik mənası, sualı
2. Hansı isimlə bağlı olması
3. Quruluşca növü
4. Mənaca növü
5. Cümlədə rolu

Məsələn: Birinci sinif şagirdi dərslərindən beş qiymət alır.

Birinci — əşyanın sırasını bildirir, neçənci? sualına cavab olur. Sinif isimi ilə bağlıdır, quruluşca düzəltmədir. Sıra sayıdır, cümlədə təyindir. Beş — əşyanın miqdarını bildirir, neçə? sualına cavab olur. Qiymət ismi ilə bağlıdır, quruluşca sadədir. Müəyyən miqdar sayıdır, cümlədə təyindir.

• Nitq hissəsi