Selenqa çayı
Selenqa və ya Seləngə[2] çayı (monq. Сэлэнгэ мөрөн[1], rus. Селенга[3], bur. Сэлэнгэ мүрэн) - Monqolustandan başlayaraq Rusiya Federasiyası subyektlərindən olan Buryatiya Respublikası ərazisində yerləşən Baykal gölünə qədər axan çay. Uzunluğu 992 km[Q 1], hövzəsinin sahəsi 447 000 km2-dir. Selenga adının monqol dilində "Göy qurşağı" mənasındadır.
| Selenga | |
|---|---|
| monq. Сэлэнгэ мөрөн[1] | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | Bügsin gölü, Delgermörön çayı, İder çayı |
| Mənsəbi | Baykal gölü |
| Uzunluğu | 992[Q 1] |
| Su sərfi | 935 m³/san |
| Hövzəsinin sahəsi | 447 000 km² |
| DSR[rus.] | 16030000512116300006917 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimalogiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Buryat dilində sel-enge: enge-suyun töküldüyü göl, sel isə selin tökülməsi mənasındadır[4]. Monqol dilində isə sele üzən su mənasını ifadə edir.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Selenga çayının axdığı coğrafiyada VI-VIII əsrlərdə Birinci Göytürk xaqanlığı və İkinci Göytürk xaqanlığı, 744-840-cı illərdə Uyğur xaqanlığı, IX əsrin 40-cı illərindən X əsrin 10-cu illərinə qədər Yenisey qırğızları hökmranlıq etmişdir. XI əsrdən etibarən bu bölgələr Monqol dilində danışan tayfaların əlinə keçmişdi.
Coğrafiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rusiya Federasiyası ərazisində Buryatiya Respublikasının Ulan-Ude şəhər inzibat dairəsi və 7 rayon ərazisində axan çay. Buryatiya ərazisinə çayın 409 km-lik hissəsi daxildir. Hövzəsinin sahəsi 447 min km2-dır. Selenga çayı İder və Delgermoron çaylarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Baykal gölünə töküldüyü ərazidə 680 km2-lik geniş deltaya təşkil edir. Baykal gölünə tökülən çayların gətirdiyi suyun təqribən 1/2 hissəsi Selenga çayının payına düşür.
Hidrologiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Selenga çayı qış aylarında (noyabrdan aprelədək) buzla örtülü olur. Yaz, yay və payızda daşqınlar, yağış günlərdə sellər müşahidə olunur.
Monqolustanla Rusiya arasındakı sərhəd bölgədə orta illik su sərfi 310 m3/s, 127 km uzaqlıqda isə 935 m3/s-dir[5].
May və sentyabr aylarında isə təqribən 270 km-lik hissəsi gəmiçilik çün yararlı hala gəlir.[6]
Qolları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Selenga çayının əsas sol qolları:
Sağ qolları isə:
Qalereya
[redaktə | mənbəni redaktə et]-
Andrey Yefimoviç «Selenqa:Sibirdə çay» (1817) -
Monqolustanda bərə keçidi -
Sahildəki axmaz göllər (Buryatiya) -
Xujir və Xaranxoy stansiyaları arası dəmiryolu körpüsü -
Jidinski rayonu Zarubino kəndi yaxınlığı -
Treskova kəndindəki most -
Ulan-Buqras və Xamar-Daban arasındakı sədd
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 Карта М-48-Б,Г ОХУ, МОНГОЛ УЛС Төв, Дархан-Уул ба Сэлэнгэ аймаг 1:500 000 «ЗУГАР ЗҮЙ» ХХК-д шинэчлэн хэвлэв. 2003 он.
- ↑ Древнетюркский словарь, Ленинград, 1969 г. (стр. 465) "Seläŋä. Река Селенга"
- ↑ Реестр зарегистрированных в Государственном каталоге географических названий объектов по республике Бурятия Arxivləşdirilib 2014-10-11 at the Wayback Machine. İstifadə tarixi:2015-11-5
- ↑ Гидроним Селенга: этимология и ассоциация Arxivləşdirilib 2022-02-18 at the Wayback Machine. İstifadə tarixi:2015-11-5
- ↑ Массив данных с гидропоста РЖД-Мостовой Arxivləşdirilib 2016-03-24 at the Wayback Machine сервер Юнеско. İstifadə tarixi:2015-11-6
- ↑ CIA Factbook - Mongolia Arxivləşdirilib 2010-12-29 at the Wayback Machine monqol dilində. İstifadə tarixi:2015-11-6