Sklerodermiya

Sklerodermiya — dəri, qan damarları, əzələlər və daxili orqanlarda dəyişikliklərə səbəb ola bilən bir qrup autoimmun xəstəlik.[1][2] Xəstəlik sadəcə dəri ilə də lokalizasiya ola və ya digər oqranlara da yayıla bilər.[1] Sklerodermanın simptomları vəziyyətin növündən və şiddətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Sklerodermanın ən çox görülən simptomlarından biri dərinin, xüsusən də barmaqlarda, əllərdə, üzdə və ayaqlarda qalınlaşması və sərtləşməsidir. Dəri daha parlaq və sıx görünə bilər.[3] Həmçinin soyuq temperatur və ya stresə cavab olaraq əl və ayaq barmaqlarında olan qan damarlarının daralması halı, əl və ayaq barmaqlarının ağ və ya mavi rəngə çevrilməsinə, soyuq və uyuşmasına səbəb olan raynaud sindromu yaşana bilər. Xəstəlik həzm sisteminə təsir göstərərək udma çətinliyi, sinə içində ağrılı yanma hissi və şişkinlik kimi simptomlara və ağciyərlərə təsir edərək nəfəs darlığına, sinə ağrısına və davamlı quru öskürəyə səbəb ola bilər. Skleroderması olan bəzi insanlar, xüsusən də əllərdə və ayaqlarda oynaq ağrısı və sərtlik yaşayırlar. Skleroderma anemiya və ya iltihabla əlaqəli olaraq yorğunluq və zəifliyə də səbəb ola bilər.[4]

Sklerodermiya
XBT-10 L94.0, L94.1, M34
XBT-9 701.0, 710.1
MedlinePlus 000429
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Səbəbi təyin olunmayıb, lakin bu, anormal immun reaksiya ilə bağlı ola bilər.[1] Risk faktorlarına ailə tarixçəsi, müəyyən genetik faktorlar və silikon dioksidə məruz qalma daxildir.[5][6][7] Əsas mexanizm, immunitet sisteminin sağlam toxumalara hücum etməsinin nəticəsi olduğuna inanılan birləşdirici toxumanın anormal böyüməsini əhatə edir. Diaqnoz dəri biopsiyası və ya qan testi ilə təsdiqlənmiş simptomlara əsaslanır.

Tam müalicəsi bilinməsə də, müvafiq tibbi yardım və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə xəstələr simptomlarını idarə edə və həyat keyfiyyətini qoruya bilərlər. İstifadə olunan dərmanlara kortikosteroidlər, metotreksat və qeyri-steroid iltihab əleyhinə dərmanlar (NSAIDs) daxildir.[1] Nəticə xəstəliyin şiddətindən asılıdır.[5] Skleroderması olan insanlar üçün gözlənilən ömür uzunluğu vəziyyətin növü və şiddətindən asılı olaraq ciddi şəkildə dəyişə bilər. Ümumiyyətlə, lokallaşdırılmış skleroderması olan insanlar normal ömür uzunluğuna malikdirlər, çünki bu vəziyyət adətən yalnız dəriyə təsir edir və daxili orqanları əhatə etmir. Bununla birlikdə, sistemik skleroderması olan insanlar üçün, xüsusən də vəziyyət bir çox orqana təsir edərsə, ömür uzunluğu azala bilər. Bəzi araşdırmalara görə, sistemik skleroderması olan insanlar üçün 10 illik sağ qalma nisbəti yüzdə 40–70 arasında dəyişir, daha ağır orqan tutulması olanların sağ qalma nisbəti daha aşağıdır. Sistemli skleroderması olan insanlarda ölümün əsas səbəbləri orqan zədələnməsi, xüsusilə ağciyər hipertenziyası və interstisial ağciyər xəstəliyi ilə bağlıdır.

Skleroderma nadir xəstəlikdir, sistemli forma üçün ildə 100.000 nəfərə 3 təxmin edilir.[5] Qadınlar kişilərə nisbətən daha tez-tez təsirlənir və vəziyyət ən çox orta yaşda başlayır.[4] Sklerodermanın simptomları tibbi ədəbiyyatda ilk dəfə 1753-cü ildə Karlo Kurzio tərəfindən təsvir edilmişdir[8] və 1842-ci ildə sənədləşdirilmişdir.[9] "Skleroderma" termini 1895-ci ildə fransız dermatoloqu Emile Leredde tərəfindən istifadə edilmişdir. Termin yunanca "sərt" mənasını verən skleros və "dəri" mənasını verən derma sözlərindəndir.[10][11]

Səbəb

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sklerodermanın mürəkkəb və multifaktorial etiologiyaya malik olduğuna inanılır, onun inkişafında həm genetik, həm də ətraf mühit faktorları rol oynayır.[6][7][12][13] İmmunitet sisteminin tənzimlənməsində mühüm rol oynayan və orqanizmin öz hüceyrələri ilə virus və bakteriya kimi xarici işğalçılar arasında fərq qoymağa kömək edən HLA (İnsan leykosit antigeni) genlərinin müəyyən variantları skleroderma kimi otoimmün xəstəliklərin inkişaf riskinin artması ilə əlaqələndirilmişdir. Otoimmün xəstəliklər, immunitet sistemi səhvən bədənin öz toxumalarına hücum etdikdə, iltihaba, toxuma zədələnməsinə və xəstəliklə əlaqəli digər simptomlara səbəb olur. Sklerodermada immunitet sistemi həddindən artıq miqdarda kollagen istehsal edir ki, bu da dərinin və daxili orqanların sərtləşməsinə və qalınlaşmasına səbəb olur. Tədqiqatlar, sklerodermanın inkişaf riskinin artması ilə əlaqəli olan spesifik HLA gen variantlarını müəyyən etdi və bu, genetik faktorların xəstəliyin inkişafında mühüm rol oynadığını göstərir. Bununla belə, bu gen variantlarının sklerodermanın inkişafına töhfə verdiyi dəqiq mexanizmlər hələ də tam başa düşülməyib və davamlı tədqiqatların mövzusudur.[14][15][16][17]

Ətraf mühit faktorlarının sklerodermanın inkişafında rol oynayan xəstəliyin patogenezində həm də ətraf mühit amillərinin iştirak etdiyi aydındır.[18] Ətraf mühitdə silisium oksidi, aromatik və xlorlu həlledicilər, ketonlar, trikloretilen, qaynaq tüstüləri və ağ spirt kimi müəyyən maddələrə məruz qalma təsirlənmiş şəxslərdə xəstəliyin inkişaf riskini artırır.[19][20] Bundan əlavə, bəzi tədqiqatlar Epstein-Barr virusu kimi müəyyən viruslara məruz qalmanın da xəstəliyin inkişafında rol oynaya biləcəyini irəli sürdü.[21]

Patofiziologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Skleroderma və ya sistemik skleroz immun sisteminin disfunksiyası, damar anomaliyaları və həddindən artıq kollagen istehsalı ilə müşayiət olunan mürəkkəb patofiziologiyası olan çoxşaxəli otoimmün xəstəlikdir. Sklerodermanın patofiziologiyası bir-biri ilə əlaqəli bir neçə prosesləri əhatə edir:

Sklerodermanın patofiziologiyası tez-tez damarların içərisində baş verən, xüsusən də endotel hüceyrələrinə təsir edən təhrikedici bir hadisə ilə başlayır. Bu ilkin hadisənin dəqiq tetikləyicisi tam başa düşülməyib, lakin bunun viral infeksiyalar, oksidləşdirici stress və ya otoimmün proseslər kimi amillərlə əlaqəli olduğuna inanılır. Bununla belə, konkret səbəb hələ tam aydınlaşdırılmayıb.[22][23]

Bu tetikləyici hadisə endotel hüceyrələrinin zədələnməsinə və apoptoza (proqramlaşdırılmış hüceyrə ölümü) gətirib çıxarır. Bu zədələnmə nəticəsində damar sistemi pozulur və ilkin klinik əlamətlərdən biri damar keçiriciliyinin artmasıdır. Bu artan keçiricilik mayenin qan damarlarından ətrafdakı toxumalara sızmasına səbəb olur, toxuma şişinə və ya şişməsinə səbəb olur. Bu şiş xəstəliyin ilkin göstəricilərindən biridir.[24]

Bu erkən mərhələdə immunitet reaksiyası getdikcə daha çox baş verir. İmmunitet sistemi, xüsusən də T hüceyrələrinin müəyyən alt qrupları sklerodermanın inkişafı və artımında mühüm rol oynayır. Bu ilkin mərhələdə xəstəlik prosesində əsasən Th1 və Th17 hüceyrələri iştirak edir.[25]

Xəstəlik irəlilədikcə fibroz dominant xüsusiyyətə çevrilir. Toxumalara struktur dəstəyi təmin edən hüceyrədənkənar matrisin istehsalına cavabdeh olan fibroblastlar həddindən artıq aktivləşir. Bu, kollagenin və digər hüceyrədənkənar matriks komponentlərinin həddindən artıq yığılması ilə nəticələnir, bu da sklerodermaya xas olan dəri qalınlaşmasına və orqan fibrozuna səbəb olur.[26]

Angiogenez və vaskulogenez pozğunluğu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Skleroderma irəlilədikcə angiogenez (yeni qan damarlarının əmələ gəlməsi) və vaskulogenez (endotelial progenitor hüceyrələrdən yeni damarların əmələ gəlməsi) proseslərində nəzərəçarpacaq dərəcədə azalma müşahidə olunur. Bu pozğunluğun qan damarlarının daxili səthini əhatə edən nazik hüceyrələrin təbəqəsi olan endotel hüceyrələrini hədəf alan və potensial olaraq zədələyən immun molekullar olan antiendotelial hüceyrə antikorlarının (AECA) mövcudluğu ilə mürəkkəb şəkildə bağlı olduğuna inanılır. Bu antikorlar, endotel hüceyrələrinə qarşı yönəldildikdə, damar sisteminin disfunksiyasına töhfə verən bir sıra zərərli təsirləri başlada bilər. AECA-nın olması və bunun nəticəsində endotel hüceyrələrinin zədələnməsi angiogenez və vaskulogenezin normal mexanizmlərinin pozulduğu bir mühit yaradır. Nəticədə, bədənin yeni qan damarları yaratmaq və zədələnmiş damarları bərpa etmək qabiliyyəti pozulur. Bunun toxuma bərpası, oksigenin çatdırılması və tullantıların çıxarılması daxil olmaqla müxtəlif fizioloji proseslərə də geniş təsirləri var.[27][28] Angiogenez və vaskulogenez pozulduqdan sonra xəstəlik fibrotik mərhələyə keçir.

Fibrotik mərhələ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sklerodermanın fibrotik mərhələsində xəstəlik damarların ilkin pozulmasından və immun sisteminin aktivləşməsindən geniş fibroz və ya lifli birləşdirici toxumanın anormal yığılması ilə müşahidə olunan fazaya keçir. Bu mərhələ dərinin qalınlaşması və sərtləşməsi kimi özünü göstərir və daxili orqanlara təsir göstərərək bir sıra simptomlara və ağırlaşmalara səbəb olur, toxumaların bərpası və yaraların sağalmasının normal tənzimlənən prosesləri pozulur.

Bu pozulmanın mərkəzində iki növ hüceyrənin davamlı aktivləşməsi dayanır: fibroblastlar və miofibroblastlar. Tipik olaraq, bu hüceyrələr kollagen və digər hüceyrədənkənar matris zülalları istehsal edərək toxuma bütövlüyünü qorumaq və zədələrə cavab verməkdə mühüm rol oynayır. Sklerodermada isə bu hüceyrə aktivasiyası xroniki olur və tənzimlənmir. Adətən toxuma zədələnməsinə nəzarət edilən reaksiyalarda iştirak edən fibroblastlar və miofibroblastlar həddindən artıq miqdarda kollagen və digər zülallar istehsal etməyə başlayır. Bu həddindən artıq istehsal fibroz kimi tanınan birləşdirici toxumanın anormal yığılmasına gətirib çıxarır.

Fibrotik mərhələdə həddindən artıq kollagen çöküntüsü təsirlənmiş toxumaların normal quruluşunu pozur, nəticədə fibroz olur. Bu fibroz müxtəlif orqanlarda, məsələn, dəri, ağciyərlər, ürək, böyrəklər və mədə-bağırsaq traktında baş verə bilər ki, bu da müxtəlif klinik təzahürlərə səbəb olur.

Fibrozun orqan funksiyasına təsiri xəstəliyin əhəmiyyətli bir aspektidir. Skleroderma ilə əlaqəli orqanlardan asılı olaraq, tənəffüs çətinliyi, həzm problemləri, ürək ağırlaşmaları və oynaqların sərtliyi ola bilər. Dərinin tutulması yalnız fiziki narahatlığa deyil, həm də estetik dəyişikliklərə səbəb ola bilər, xəstənin ümumi rifahına təsir göstərir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 "Scleroderma". GARD (ingilis). 2017. 25 January 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 July 2017.
  2. ↑ Denton, Christopher P; Khanna, Dinesh. "Systemic sclerosis". The Lancet. 390 (10103). October 2017: 1685–99. doi:10.1016/s0140-6736(17)30933-9. PMID 28413064.
  3. ↑ "Scleroderma". NORD (National Organization for Rare Disorders). 2007. 8 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 July 2017.
  4. ↑ 1 2 "Scleroderma - Symptoms and causes". Mayo Clinic (ingilis). 2023-05-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-30.
  5. ↑ 1 2 3 Jameson, Larry. Chapter 353 // Harrison's Principles of Internal Medicine (20th). McGraw Hill. 2018.
  6. ↑ 1 2 Barnes J, Mayes MD. "Epidemiology of systemic sclerosis: incidence, prevalence, survival, risk factors, malignancy, and environmental triggers". Current Opinion in Rheumatology. 24 (2). March 2012: 165–70. doi:10.1097/BOR.0b013e32834ff2e8. PMID 22269658. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-30.
  7. ↑ 1 2 Greenblatt MB, Aliprantis AO. "The immune pathogenesis of scleroderma: context is everything". Current Rheumatology Reports. 15 (1). January 2013: 297. doi:10.1007/s11926-012-0297-8. PMC 3539168. PMID 23288576.
  8. ↑ Mackay, Ian R.; Rose, Noel R. The Autoimmune Diseases (ingilis). Academic Press. 2006. səh. 369. ISBN 9780080454740.
  9. ↑ Firestein, Gary S.; Kelley, William N.; Budd, Ralph C. Kelley's Textbook of Rheumatology (ingilis). Elsevier Health Sciences. 2012. səh. 1366. ISBN 978-1437717389. 2017-08-04 tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ Harper, Douglas. "scleroderma". Online Etymology Dictionary.
  11. ↑ σκληρός, δέρμα. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project.
  12. ↑ Balbir-Gurman A, Braun-Moscovici Y. "Scleroderma – new aspects in pathogenesis and treatment". Best Practice & Research. Clinical Rheumatology. 26 (1). February 2012: 13–24. doi:10.1016/j.berh.2012.01.011. PMID 22424190.
  13. ↑ Dospinescu P, Jones GT, Basu N. "Environmental risk factors in systemic sclerosis". Current Opinion in Rheumatology. 25 (2). March 2013: 179–83. doi:10.1097/BOR.0b013e32835cfc2d. PMID 23287382.
  14. ↑ Brown, Max; O’Reilly, Steven. "Innate immunity and Toll-like receptor signaling in the pathogenesis of scleroderma: advances and opportunities for therapy". Current Opinion in Rheumatology. 30 (6). 2018-11: 600–605. doi:10.1097/bor.0000000000000542. ISSN 1040-8711.
  15. ↑ Tsuchiya, Naoyuki; Kawasaki, Aya, "Genetics of Systemic Sclerosis", Systemic Sclerosis, Tokyo: Springer Japan, 2016, 81–92, ISBN 978-4-431-55707-4, İstifadə tarixi: 2023-05-01
  16. ↑ Orvain, Cindy; Assassi, Servin; Avouac, Jérôme; Allanore, Yannick. "Systemic sclerosis pathogenesis: contribution of recent advances in genetics". Current Opinion in Rheumatology. 32 (6). 2020-08-19: 505–514. doi:10.1097/bor.0000000000000735. ISSN 1040-8711.
  17. ↑ Agarwal, Sandeep K; Reveille, John D. "The genetics of scleroderma (systemic sclerosis)". Current Opinion in Rheumatology. 22 (2). 2010-03: 133–138. doi:10.1097/bor.0b013e3283367c17. ISSN 1040-8711.
  18. ↑ Radstake, Timothy R D J; Gorlova, Olga; Rueda, Blanca; Martin, Jose-Ezequiel; Alizadeh, Behrooz Z; Palomino-Morales, Rogelio; Coenen, Marieke J; Vonk, Madelon C; Voskuyl, Alexandre E; Schuerwegh, Annemie J; Broen, Jasper C; van Riel, Piet L C M; van 't Slot, Ruben; Italiaander, Annet; Ophoff, Roel A. "Genome-wide association study of systemic sclerosis identifies CD247 as a new susceptibility locus". Nature Genetics. 42 (5). 2010-04-11: 426–429. doi:10.1038/ng.565. ISSN 1061-4036.
  19. ↑ Denton, Christopher P.; Moinzadeh, Pia. "Systemic sclerosis". Oxford Medicine Online. 2013-10. doi:10.1093/med/9780199642489.003.0121.
  20. ↑ Silman, A J; Newman, J. "Obstetric and gynaecological factors in susceptibility to peripheral joint osteoarthritis". Annals of the Rheumatic Diseases. 55 (9). 1996-09-01: 671–673. doi:10.1136/ard.55.9.671. ISSN 0003-4967.
  21. ↑ Parks, John L.; Taylor, Marian H.; Parks, Laura P.; Silver, Richard M. "Systemic Sclerosis and the Heart". Rheumatic Disease Clinics of North America. 40 (1). 2014-02: 87–102. doi:10.1016/j.rdc.2013.10.007. ISSN 0889-857X.
  22. ↑ Gabrielli, Armando; Avvedimento, Enrico V.; Krieg, Thomas. "Scleroderma". New England Journal of Medicine. 360 (19). 2009-05-07: 1989–2003. doi:10.1056/nejmra0806188. ISSN 0028-4793.
  23. ↑ Faienza, Maria Felicia; Ventura, Annamaria; Marzano, Flaviana; Cavallo, Luciano. "Postmenopausal Osteoporosis: The Role of Immune System Cells". Clinical and Developmental Immunology. 2013. 2013: 1–6. doi:10.1155/2013/575936. ISSN 1740-2522.
  24. ↑ Trojanowska, Maria. "Cellular and molecular aspects of vascular dysfunction in systemic sclerosis". Nature Reviews Rheumatology. 6 (8). 2010-06-29: 453–460. doi:10.1038/nrrheum.2010.102. ISSN 1759-4790.
  25. ↑ Bhattacharyya, Swati; Wei, Jun; Varga, John. "Understanding fibrosis in systemic sclerosis: shifting paradigms, emerging opportunities". Nature Reviews Rheumatology. 8 (1). 2011-10-25: 42–54. doi:10.1038/nrrheum.2011.149. ISSN 1759-4790.
  26. ↑ Clements, Philip J. "Systemic sclerosis (scleroderma) and related disorders: clinical aspects". Best Practice & Research Clinical Rheumatology. 14 (1). 2000-03: 1–16. doi:10.1053/berh.1999.0074. ISSN 1521-6942.
  27. ↑ Matucci-Cerinic, Marco; Kahaleh, Bashar; Wigley, Fredrick M. "Review: Evidence That Systemic Sclerosis Is a Vascular Disease". Arthritis & Rheumatism. 65 (8). 2013-07-26: 1953–1962. doi:10.1002/art.37988. ISSN 0004-3591.
  28. ↑ Sgonc, Roswitha; Gruschwitz, Matthias S.; Boeck, Guenther; Sepp, Norbert; Gruber, Johann; Wick, Georg. <2550::aid-anr24>3.0.co;2-h "Endothelial cell apoptosis in systemic sclerosis is induced by antibody-dependent cell-mediated cytotoxicity via CD95". Arthritis & Rheumatism. 43 (11). 2000-11: 2550–2562. doi:10.1002/1529-0131(200011)43:11<2550::aid-anr24>3.0.co;2-h. ISSN 0004-3591.