Sovet İttifaqının keçmiş müharibə əsirlərinə qarşı repressiyası — İkinci Dünya müharibəsinin bitməsindən sonra sovet hökumətinin müharibədə əsir düşmüş döyüşçülərinə qarşı yürütdüyü repressiya siyasəti nəzərdə tutulur.
Müharibədən əvvəlki dövrdə Stalin təmizləmələri nəticəsində Qırmızı Ordu komandanlığının səmərəliliyi və mənəvi-psixoloji səviyyəsi aşağı idi. 1941-ci ilin avqustuna qədər Axis qüvvələri Sovet ərazisinin dərinliklərinə doğru irəliləməkdə böyük uğurlar əldə etdilər. Onların uğurlu blitskrieg strategiyası Sovet müdafiə sistemini qeyri-mütəşəkkil etdi, çoxsaylı sovet bölmələrinin, o cümlədən bütün səhra ordularının mühasirəyə alınmasına səbəb oldu. Müharibənin başlanmasından etibarən, sovetlər hökuməti bilərəkdən və ya bilməyərəkdən əsir düşmənin qarşısını almaq üçün xüsusi siyasət yürütməyə başladı. Stalin Xalq Müdafiə Komissarı kimi bu əmri verdi. Sərəncam ilk növbədə zabitlərin operativliyini və mənəvi-psixoloji hazırlığını sürətlə yüksəltmək məqsədi daşıyırdı. Elan edilən qərara görə, əgər bir döyüşçü əsir düşərdisə bu, dövlətə qarşı xəyanət hesab ediləcək, edənlər edama məhkum olmaqla birlikdə, əmlakları müsadirə edilməli, ailəsinə qarşı repressiya həyata keçiriləcəkdi.[1][2] 1941-ci ilin avqustunda verilən 270 saylı Sərəncam təslim olan bütün komandirləri və siyasi zabitləri təqsirli fərarilər kimi təsnif etdi, sərəncama əsasən onlar dərhal edam edilməli, ailələri həbs olunmalı idi.[2][3] Preambulada əmrdə qoşunların mühasirədə döyüşməsi, eləcə də hərbi komandanlıq tərəfindən təslim olma halları nümunələri göstərilirdi. Birinci maddədə deyilirdi ki, hər hansı bir komandir və ya komissar “işarələrini qoparıb fərarilik edir və ya təslim olurdusa” o, fərari hesab edilirdi. Əmr rəislərdən bu fərariləri yerindəcə vurmağı tələb edirdi. 270 saylı əmr mühasirəyə alınmış əsgərlərdən döyüşə davam etmək üçün bütün imkanlardan istifadə etmələrini və komandirlərindən düşmənə qarşı vuruşmağı və müqaviməti təşkil etməyi tələb etmələrini tələb edirdi.[4][5]
Bu qərarla bağlı şərh verərkən Stalin bildirmişdi:
Sovet hərbi əsirləri yoxdur, yalnız satqınlar var.[6]
Bəzən Qırmızı Ordu əsgərlərinə deyirdilər ki, qaçanların ailələri güllələnəcək; minlərlə insan həbs olunsa da, belə edamların olub-olmadığı məlum deyil.[7] Müharibə davam etdikcə sovet liderləri başa düşdülər ki, Sovet vətəndaşlarının əksəriyyəti könüllü olaraq almanlarla əməkdaşlıq etməyiblər.[8] 1944-cü ilin noyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsi qərara aldı ki, azad edilmiş hərbi əsirlər orduya, alman hərbi hissələrində və ya polisində xidmət edənlər isə NKVD-yə təhvil verilsin.[9] Yalta konfransında Qərb müttəfiqləri sovet vətəndaşlarını onların istəklərindən asılı olmayaraq vətənə qaytarmağa razı oldular.[10] Sovet rejimi azad edilmiş hərbi əsirlər üçün bir çox NKVD filtrasiya düşərgələri, xəstəxanalar və reabilitasiya mərkəzləri yaratdı, onların əksəriyyəti burada orta hesabla bir və ya iki ay qaldı.[11] Bu filtrasiya düşərgələri sayca azlıqda olan könüllü əməkdaşları ayırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin o qədər də effektiv deyildi.[8]
Defektorların və almanlarla əməkdaşlıq edənlərin əksəriyyəti təqibdən yayındılar.[12] Travnikilər adətən QULAQ əmək düşərgəsində 10 ilə 25 il arasında həbs cəzası alırdılar və hərbi əməkdaşlıq edənlər (almanlarla) çox vaxt xüsusi yaşayış məntəqələrində altı il həbs cəzası alırdılar.[13] Rəsmi statistikaya görə, “57,8 faizi evə göndərilmiş, 19,1 faizi ordu sıralarına qaytarılmış, 14,5 faizi Xalq Müdafiə Komissarlığının əmək batalyonlarına keçirilmiş, 6,5 faizi “utilizasiya üçün” NKVD-yə verilmişdir. 2,1 faizi isə xaricdəki sovet hərbi idarələrində yerləşdirilmişdi”.[14] “Cinayətin ölçüləri” kitabında müxtəlif rəqəmlər təqdim olunur. 1946-cı ilin mart ayına qədər geri qayıdan 1,5 milyon sovet əsirinin 43 faizi hərbi xidmətini davam etdirdiyini, 22 faizini iki il müddətinə əmək batalyonlarına çağırdığını, 18 faizini evə göndərdiyini, 15 faizini hərbi xidmətə göndərildiyini bildirir. məcburi əmək düşərgəsində və 2 faizi repatriasiya komissiyalarında çalışdı. Ölüm hökmləri nadir idi.[15] 7 iyul 1945-ci ildə Ali Sovetin fərmanı ilə əməkdaşlıq etməmiş bütün keçmiş hərbi əsirləri rəsmən əfv etdi.[14] 1955-ci ildəki başqa bir amnistiya işgəncə və ya qətlə görə məhkum olunanlar istisna olmaqla, bütün qalan əməkdaşları azad etdi.[12]
Keçmiş hərbi əsirlər veteran kimi tanınmayıb və veteranların müavinətlərindən məhrum ediliblər; satqın və ya fərari olduqlarına görə tez-tez ayrı-seçkiliklə üzləşirdilər.[15][14] 1995-ci ildə Rusiya keçmiş hərbi əsirlərin statusunu digər veteranlarla bərabərləşdirildi.[16]
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı və ondan sonra azad edilmiş hərbi əsirlər NKVD-nin idarə etdiyi xüsusi “süzgəc düşərgələrinə” getdilər. Bunlardan 1944-cü ilə qədər 90% -dən çoxu təmizləndi və təxminən 8% həbs edildi və ya cəza batalyonlarında xidmət etməyə məhkum edildi. 1944-cü ildə onlar NKVD tərəfindən təmizlənmək üçün birbaşa ehtiyat hərbi birləşmələrə göndərildilər. Bundan əlavə, 1945-ci ildə repatriasiya edilmiş Ostarbayterlər, hərbi əsirlər və digər məcburi köçkünlər üçün 100-ə yaxın filtrasiya düşərgəsi quruldu ki, bu da 4.000.000-dan çox insanı emal edirdi. 1946-cı ilə qədər mülki əhalinin 80%-i və hərbi əsirlərin 20%-i azad edilmiş, mülki şəxslərin 5%-i, hərbi əsirlərin 43%-i yenidən hərbi xidmətə çağırılmış, mülki şəxslərin 10%-i və hərbi əsirlərin 22%-i əmək batalyonlarına, 2%-i mülki və Əsirlərin 15%-i (cəmi 1.539.475-dən 226.127-si) NKVD-yə, yəni Qulaq-a verildi.[17][18]
Rus tarixçisi G.F. Krivoşeyevin sözlərinə görə, əsirlikdən qayıdan 1.836.562 sovet əsgərindən 233.400 keçmiş sovet əsgəri düşmənlə əməkdaşlıqda təqsirli bilinərək QULAQ düşərgələrinə göndərilib.[19] Digər tarixçilərin fikrincə, keçmiş hərbi əsirlərin 19,1%-i Qırmızı Ordunun cəza batalyonlarına, 14,5%-i məcburi əmək “yenidənqurma batalyonlarına” (adətən iki il müddətinə) göndərilib, 360.000 nəfər (təxminən 8%) QULAQ-da on ildən iyirmi ilə cəzaya məhkum edilib.[20] Bu məlumatlara Sovet İttifaqına repatriasiya edilmiş (çox vaxt qeyri-ixtiyari) milyonlarla mülki vətəndaş daxil deyil və onların əhəmiyyətli bir hissəsi də QULAQ-lara göndərilmiş və ya edam edilmiş (məsələn, kazakların xəyanəti). Sağ qalanlar 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra de-stalinizasiya dalğasında 1955-ci ildə bütün hərbi əsirlər və əməkdaşlar üçün ümumi amnistiya zamanı azad edildi.
Bununla belə, Rolf-Dieter Müller və Gerd R. Ueberschär kimi bəzi digər tarixçilər, demək olar ki, geri qayıdan sovet əsirlərinin hamısının əməkdaşlıqda və vətənə xəyanətdə günahlandırıldığını və müxtəlif növ məcburi əməyə məhkum edildiyini iddia edirlər, lakin eyni zamanda sovet hərbi əsirlərinin tarixini tam öyrənməyin çətin olacağını etiraf edirlər.[21]