Türkiyənin xarici siyasəti

Türkiyənin xarici siyasəti — Türkiyənin beynəlxalq işlərdə ümumi kursudur. Xarici siyasət Türkiyənin digər dövlətlərlə münasibətlərini tənzimləyir[1][2]. Siyasət Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir[3].

Türk diplomatik nümayəndəliklərinin xəritəsi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Dünya Müharibəsi bitdikdən bəri, Sovet İttifaqını 590 kilometr ortaq sərhəddə olduğu beynəlxalq aləmdə əsas rəqib olaraq görür. 1952-ci ildə Türkiyənin Sovet siyasətindən qorxusu o qədər gücləndi ki, türk siyasətçilər ABŞ-yəvropa Kollektiv Müdafiə Sazişinə (NATO) qoşulmağa qərar verdi. NATO üzvlüyü, Türkiyəni beynəlxalq siyasətdə qırx il davam edən Soyuq Müharibədəki qarşıdurmanın tərəfinə çevirdi[4][5]. 1960-cı illərdə Türkiyənin SSRİ ilə münasibətləri bir qədər istiləşdi və 1970-ci illərdə iqtisadi əməkdaşlıq haqqında bir sıra ikitərəfli müqavilələrin imzalanmasına səbəb oldu. Bununla birlikdə, 1979-cu ildə Sovetlərin Əfqanıstana işğalı, Türk siyasətçilərinin Sovet ekspansionizmi ilə bağlı qorxularını artırdı və beş ildən çox davam edən münasibətlərin soyumasına səbəb oldu. 1980-ci illərin ortalarından etibarən Türkiyə SSRİ ilə münasibətlərini tədricən bərpa etdi. Ankara və Moskva Sovet qaz yataqlarından Türkiyəyə təbii qaz nəqli planı da daxil olmaqla bir sıra müqavilələr imzaladılar. İki ölkə arasındakı iqtisadi və diplomatik əlaqələr Sovet İttifaqının on beş müstəqil dövlətə bölünməsi ilə sona çatdı.

1991-ci ildə Türk səlahiyyətlilər, SSRİ-nin dağılmasından və BMT beynəlxalq koalisiya ölkələrinin İraqa qarşı hərbi kampaniyasının başlamasından sonra dəyişən jeopolitik vəziyyətlə əlaqədar xarici siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməyə başladılar[6]. Sovet İttifaqı şimaldan və şərqdən, İraq isə cənubdan qonşu olduğu üçün bu hadisələrin hər ikisi Türkiyəni çox təsir etdi. 1991-ci ildən bəri bölgədə siyasi qeyri-sabitlik başladı; bir çox türk siyasətçi ölkələri üçün ola biləcək mənfi nəticələrdən qorxdu[7][8][9]. Bununla birlikdə, digər Türk siyasətçilər bu geopolitik hadisələrin, Osmanlı İmperatorluğunun çökməsindən sonra kiçik bir varlığına sahib olduğu iki bölgə arasında bir körpü olaraq tarixi təsirini bərpa etmək üçün Türkiyəyə misilsiz bir fürsət verdiyini hiss etdilər[10].

Türkiyə üçün Sovet İttifaqının dağılması böyük, güclü və ümumiyyətlə proqnozlaşdırıla bilən bir qonşunun daxili qeyri-sabitlik və təlatümlü xarici siyasət ilə səciyyələnən ərazi baxımından daha kiçik qonşuları ilə əvəzlənməsi ilə nəticələndi. Əksər dövlətlər kimi, Türkiyə də Rusiyanı Sovet İttifaqının hüquqi varisi kimi qəbul edir. 1991-ci ilin sonunda Türk rəsmilər Rusiyanın Müstəqil Dövlətlər Birliyində (BDT) hansı rol oynadığına qərar verə bilmədilər, ancaq ənənəvi bir düşmənlə qarşılaşmaqdan çəkinməyə çalışdılar. Türkiyənin Rusiya və MDB ilə diplomatik təmasları Sovet İttifaqı ilə Türkiyə arasında SSRİ-nin dağılmasından sonra fəaliyyətini davam etdirən çoxsaylı texniki və iqtisadi əməkdaşlıq müqavilələrini yenidən nəzərdən keçirməyə yönəlmişdi. Türkiyə, Qara dənizdə ortaq dəniz sərhədi olan beş dövlətin - Rusiya, Gürcüstan, Ukrayna, Bolqarıstan və Rumıniyanın liderləri ilə iqtisadi əməkdaşlıq mövzusunda çoxtərəfli görüşlərə başladı.

ABŞ ilə münasibətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1831-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Osmanlı İmperiyası ilə diplomatik əlaqələr qurdu[11][12][13]. Birinci Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra, ABŞ-nin 1927-ci ildə diplomatik əlaqələr qurduğu Türkiyə Cümhuriyyəti quruldu. 12 iyul 1947-ci ildə ABŞ-nin Trumen doktrinası çərçivəsində Türkiyəyə yardım göstərmək siyasətinin məntiqi davamı olan və Sovet İttifaqının təhdidlərinə qarşı durmağa kömək etmək üçün hazırlanmış İqtisadi və Texniki Əməkdaşlıq Sazişi imzalandı[14]. Sovet genişlənməsini ehtiva edən ortaq maraq, ABŞ və Türkiyə arasında yaxın qırx il ərzində möhkəm münasibətlərin təməlini qoydu. Türkiyə Soyuq Müharibədə ABŞ-nin tərəfini tutdu: 1950-ci ildə silahlı qüvvələrin bölmələrini Koreya müharibəsində iştirak etmək üçün göndərdi (1950-53), 1952-ci ildə NATO-ya qoşuldu, 1955-ci ildə Mərkəzi Müqavilənin təşkilatçılarından biri oldu. Təşkilat və 1957-ci ildə Eyzenhauer doktrinasının əsaslarını təsdiqlədi.[15][16] 1950-1960-cı illərdə, Türkiyə Sovet İttifaqı siyasətini dəstəkləyən Misir, İraq və Suriyanın təsirini dayandırmaq üçün Orta Şərqdəki digər Amerika müttəfiqləri ilə (İran, İsrail və İordaniya) da çalışdı.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ England, Andrew. "UAE vs Turkey: the regional rivalries pitting MBZ against Erdoğan". Financial Times. 26 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2020.
  2. ↑ Gardner, David. "Erdoğan is in danger of overreaching with foreign interventionsErdogan is in danger of overreaching with foreign interventions". www.ft.com. 7 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2020.
  3. ↑ Robins, Philip. Turkey and the Middle East. London: Royal Institute of International Affairs and New York: Council on Foreign Relations Press, 1991.
  4. ↑ Migdalovitz, Carol. "Turkey: Ally in a Troubled Region." Library of Congress, Congressional Research Service, 93-835F. Washington: September 14, 1993.
  5. ↑ Karasapan, Omer. "Turkey and US Strategy in the Age of Glasnost," Middle East Report, No. 160, September–October 1989, pp. 4-10, 22.
  6. ↑ Fuller, Graham E., Ian O. Lesser, Paul B. Henze, and J.F. Brown. Turkey's New Geopolitics: From the Balkans to Western China. Boulder, Colorado: Westview Press, 1993.
  7. ↑ United States. Department of Defense. Terrorist Group Profiles. Washington: GPO, 1988.
  8. ↑ United States. Department of State. Patterns of Global Terrorism, 1992. Washington: 1993.
  9. ↑ United States. Department of State. Patterns of Global Terrorism 1993. Washington: 1994.
  10. ↑ Aybet, Gülnur. Turkey's Foreign Policy and Its Implications for the West: A Turkish Perspective. London: Royal United Services Institute for Defence Studies, 1994.
  11. ↑ Gül İnanç, "The politics of ‘active neutrality’on the eve of a new world order: The case of Turkish chrome sales during the Second World War." Middle Eastern Studies 42.6 (2006): 907–915.
  12. ↑ S. Deringil, Turkish Foreign Policy During the Second World War: An ‘Active’ Neutrality (Cambridge 1989).
  13. ↑ N. Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940–1945 (London 2009).
  14. ↑ J.M. Hakov, "The Great States, Turkey and Issue Concerning the New Regime of the Straits during the First Years of World War Two." Archív Orientální 54 (1986): 47–60.
  15. ↑ Chorbajian, Levon. 'They Brought It on Themselves and It Never Happened': Denial to 1939 // The Armenian Genocide Legacy (ingilis). Palgrave Macmillan UK. 2016. 167–182. ISBN 978-1-137-56163-3.
  16. ↑ Aybak, Tunç. "Geopolitics of Denial: Turkish State's 'Armenian Problem'". Journal of Balkan and Near Eastern Studies. 18 (2). 2016: 125–144. doi:10.1080/19448953.2016.1141582.