Teberda (çay)

Teberda (qaraç.-balk. Теберди́) — Şimali Qafqazdakı Qaraçay-Çərkəz Respublikasında çay, Kuban çayının sol qolu. Uzunluğu 60 km, su hövzəsi sahəsi isə 1080 km-dir.[1].

Teberda
Ölkə Rusiya Rusiya
Mənsəbi Kuban çayı
Uzunluğu 60 km
Su sərfi 27,2 m³/s
Su hövzəsi Kuban çayı /Azov dənizi
Hövzəsinin sahəsi 1080 km
43°46′38″ şm. e. 41°55′00″ ş. u.
Qaraçay-Çərkəz Respublikası ərazisi
DSR[ru] 06020000112108000001760
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adının mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qaraçayevsk şəhərindən keçən Teberda çayı

Çayın rusca adı XIX əsrin birinci yarısındakı qeydlərə görə qaraçay Te (y) adından gəlir.[2] Bu toponimi tərcümə etmək üçün bir neçə variant var. Onlardan birinə görə, Qaraçaydakı Teberda (Teberdi) "məskunlaşma" mənasını verir (sözün əsl mənası "itələdi"). Vadidəki təsərrüfatlar-məskunlaşma yerləri, hələ XVI-XVII əsrlərdə mövcud idi. "Teberda" sözünün "tab cjerdi" dən gələ biləcəyi istisna edilmir, bu da qaraçay dilindən tərcümədə "əlverişli yer" mənasını verir. Başqa bir variant da: adın mənşəyi "teiri verdi" sözlərindən gəldiyi deyilir, yəni "Tanrının hədiyyəsi" mənasındadır (sözün əsl mənasında - "Tanrı verdi").[3]

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kuban çayı hövzəsi
Qafqazdakı qazlı mineral suların mənbəyi

Çayın yatağı çınqıl, qarışıq daşlarla: şəlalələrlə zəngindir.

Çay Baş Qafqaz silsiləsindən aşağıya enir və sol tərəfdən Kuban çayına axır. Teberda çayı su tutumu böyük olan çaydır, çox sürətli axır və gözlə görüləcək dərəcədə suyu şəffafdır. Ən dərin dərəsi sıx iynəyarpaqlı meşələrlə örtülüdür və Qafqazın ən gözəl yerlərindən biridir. Teberda vadisində bir neçə qeyri-adi gözəl dağ gölləri var.

Çayın qidalanması qarışıqdır. Belə ki, çayın qidalanmasında əsas üstünlüyü (55%) təşkil edir ki,Teberda hövzəsində təxminən 100 buzlaq vardır.

Suyun ən yüksək həcmi iyul-avqust aylarında olur. Orta illik su axını 27.2 m³/ s-dir. Uzunluğu 45 km-dir. Qışda palçıq olur (davamlı donma yoxdur).

Teberda çayı sahilində - Teberda şəhəri və kurortu yerləşir. Mənbəyində Qaraçayevsk şəhəri yerləşir. Ümumiyyətlə Teberda çayının mənbəyi çox maraqlıdı. Belə ki, Qaraçayevsk şəhəri üç çayın birləşdiyi yerdə: Kuban, Teberda və Marının birləşdiyi ərazidədir. Bu da həm üç çayın birləşməsinin gözəl su qovuşan mənzərə yaradır.

Hərbi-Suxum yolu çay vadisi boyunca uzanır.

Teberda çayının yuxarı hissəsində - Teberda qoruğu yerləşir.

Teberda çayı bölgənin iqtisadi və təsərrüfat həyatında mühüm rola malikdir. Belə ki, ətraf ərazilərin suvarmasında, xüsusilə baxçılıq təsərrüfatları bu çayın suyu ilə suvarılır. Çayın suyu şəfaf və təmiz olduğundan əhalinin içməli su mənbəyi kimi də istifadə olunur. Çay dalğıc idmanı ilə məşğul olan xeyli sayda peşəkar və həvəskar dalğıcların məşq etdiyi yerdir.

Maraqlı faktlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Çay həmçinin mineral su bulaqlarından qidalanır.
  • Yuri İosifiç Vizborun eyni adlı mahnısı Teberda çayına həsr edilmişdir.
  • Böyük Ayı bürcündəki ekzoplanetə çayın adı verilmişdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  2. ↑ "Л. В. Вегенер Опубликовано в путеводителе «От Марухи до Эльбруса»". budetinteresno.info. 2019-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-12.
  3. ↑ "А. В. Твердый «Топонимический словарь Кавказа»". budetinteresno.info. 2019-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-12.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]