Tengiz Kitovani

Tenqiz Kitovani (gürcü: თენგიზ კიტოვანი; 9 iyun 1938, Tbilisi, Gürcüstan SSR, SSRİ – 13 noyabr 2023[1]) — təqaüdçü gürcü siyasətçi və hərbi komandirdir. 1990-cı illərin əvvəllərində Gürcüstan Milli Qvardiyasına komandanlıq edərkən və Müdafiəçi vəzifəsində çalışdığı zaman Gürcüstanda Vətəndaş Müharibəsində yüksək rolu ilə fərqlənmişdir. Kitovani və müttəfiqlərinin Prezident Zviad Qamsaxurdiyaya qarşı başlatdığı uğurlu çevrilişdən sonra ölkəyə rəhbərlik etməyə dəvət olunmuş Eduard Şevardnadze tərəfindən tədricən kənarda qaldı.

Tengiz Kitovani
gürc. თენგიზ კალისტრატეს ძე კიტოვანი
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı თენგიზ კიტოვანი
Doğum tarixi 9 iyun 1938(1938-06-09)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 13 noyabr 2023(2023-11-13)[1] (85 yaşında)
Vətəndaşlığı
Hərbi fəaliyyəti
Rütbəsi general
Təltifləri "Vaxtanq Qorqasali" ordeni
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Erkən həyat və karyera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tbilisidə anadan olan Kitovani Tbilisi İncəsənət Akademiyasını bitirib, Tetritskaro şəhərində internat məktəbində dərs demiş, sonra 1967–1969-cu illərdə Tbilisi Dövlət Reklam Bürosunda əsas rəssam işləmişdir.

Kitovani milli siyasətə 1990-cı illərin əvvəllərində müstəqillik hərəkatının Sovet Gürcüstanında zirvəyə çatdığı zaman daxil oldu. Elə həmin il Gürcüstanın Ali Şurasına seçilən Kitovani, 1991-ci ildə Ali Şuranın Rəyasət Heyətinin sədri və nəticədə Gürcüstanın Prezidenti olmuş sovet dövrünün dissidenti Zviad Qamsaxurdiya ilə yaxından əlaqədə idi. 1990-cı ilin dekabrında Qamsaxurdiya Gürcüstan Milli Qvardiyasının yaradılması haqqında fərman verdi və Kitovanini başçı təyin etdi. Ancaq 1991-ci ilin avqustunda Qamsaxurdiya onu Milli Qvardiya komandiri vəzifəsindən uzaqlaşdırdı. Kitovani sonradan Qamsaxurdiyanın Milli Qvardiyasını ləğv etmək niyyətində olduğunu və Sovet İttifaqında qısa müddətdə hakimiyyəti ələ keçirmiş Moskva Putsçunun rəhbərləri tərəfindən buna əmr verildiyini iddia etdi, lakin bunu təsdiqləyən sənədləri təqdim etmədi. Kitovani onun işdən çıxarılmasını qəbul etmədi və Rkoni dərəsinə girmək üçün qoşunlarının çoxu ilə Tbilisidən ayrıldı. Bu, dəyişməz siyasəti keçmiş tərəfdarlarının çoxunu müxalifətə məcbur edən Qamsaxurdiya üçün sonun başlanğıcı idi.[2]

Hərbi çevriliş və vətəndaş müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qamsaxurdiya tərəfdarı və əleyhdarları arasındakı qarşıdurma tez bir zamanda bir sıra tətillərə və silahlı toqquşmalara çevrildi və nəticədə Qamsaxurdiyanın keçmiş Baş naziri Tenqiz Siqua və yarı hərbçi lider Jaba Ioseliani ilə birlikdə Kitovani 1991-ci ilin dekabrında zorakı çevriliş başlatdı. Qamsaxurdiya tərəfdarları və bəzi müstəqil müşahidəçilər, Kitovaninin hökumətə hücuma qoşulmaq üçün Tbilisidə yerləşən bəzi Sovet/Rus qoşunlarını işə götürdüyünü iddia etdilər.[3] 2 yanvar 1992-ci ildə Kitovani və Ioseliani ilə birlikdə Qamsaxurdiyanın vəzifədən alınması və Hərbi Şuranın qurulmasını elan etdilər. Qamsaxurdiya 6 yanvar 1992-ci ilə qədər sürgünə məcbur edildi və 1992-ci ilin martında keçmiş SSRİ xarici işlər naziri Eduard Şevardnadze çevrilişindən sonrakı müvəqqəti hökumətə-Dövlət Şurasına başçılıq etməyə dəvət edildi. 1992-ci ilin may ayında Şevardnadze Milli Qvardiyanı mərkəzi nəzarətə götürmək üçün Kitovanini müdafiə naziri və baş nazirin müavini təyin etdi. Bununla birlikdə, həm Kitovani, həm də İoseliani Şevardnadzeyə hakimiyyəti vermək istəmirdilər və birtərəfli hərəkətlərə meyil edirdilər.[4]

1992-ci il avqustun 13 -nə keçən gecə Kitovani qüvvələri, Qamsaxurdiyanın sadiq polisləri tərəfindən sabotaj edilən bölgənin dəmir yollarına nəzarət qurmaq üçün rəhbərliyi Gürcüstandan ayrılmaq üçün bir sıra addımlar atan Abxaziya muxtar respublikasına daxil oldu. Bu əməliyyat və güc nümayişi girovların sərbəst buraxılması ilə nəticələnsə də, çox güman ki, öz təşəbbüsü ilə hərəkət edən Kitovani Abxaziyanın paytaxtı Suxumiyə doğru hərəkət etdi və Abxaz liderlərini qaçmağa məcbur etdi.[5] Şevardnadze Kitovani qüvvələrinin Abxaziyadan çıxarılmasını bacarmadı və ölkə Gürcüstanın Abxaziyanın əksər hissəsinə nəzarəti itirməsi ilə nəticələnəcək on üç aylıq müharibəyə girdi. Gürcüstanda tez-tez sitat gətirilən bu hadisələrin başqa bir versiyasında deyilir ki, Rusiya Abxaziyanı dəstəkləyərkən Kitovanini də münaqişəni qızışdırmağa təşviq etdi və bəlkə də uğurlu bir əməliyyatdan sonra Gürcüstanda liderlik ambisiyalarına dəstək vəd etdi.[6] Şevardnadzenin Gürcüstan Prezidenti olaraq varisi olan Mixeil Saakaşvili də Kitovanini "Rusiya agenti" olmaqda günahlandırdı və Abxaziyanı itirməsində günahlandırdı.[7]

Şevardnadze ilə münaqişə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya müharibəsi zamanı Kitovani, Şevardnadzeyə rəqib bir güc mərkəzi inkişaf etdirdi və bir neçə dəfə müdafiə məsələlərində Dövlət Başçısı olan Şevardnadzeyə meydan oxudu və yalnız xarici siyasətə cavabdeh olması lazım olduğunu bildirdi.[8] Kitovani, 11 oktyabr 1992-ci ildə Gürcüstan parlament seçkilərində namizəd oldu və Bolnisi birmandatlı seçki dairəsindən seçildi.[9]Seçkilərdən sonra Şevardnadze onu müdafiə naziri vəzifəsinə peşəkar hərbçi general Anatoli Kamkamidze ilə əvəz etməyə çalışdı, lakin bunu edə bilmədi. Yeni bir hərbi çevriliş planladığına dair inadkar söz -söhbətlər əsnasında, Kitovani nəhayət 1993-cü ilin mayında istefa vermək məcburiyyətində qaldı, baxmayaraq ki, onun yerinə bir müdafiəçi Qia Karkaraşvili seçildi və qismən də gücünün bir hissəsini saxlaya bildi.

Bununla belə, Şevardnadze Abxaziyadakı hərbi geriləmədən istifadə edərək yarı hərbi qruplara və sonda onların liderlərinə qarşı basqılara başlaya bildi. 1993-cü ilin dekabrına qədər Qamsaxurdiya tərəfdarı üsyan Rusiyanın köməyi ilə dayandırıldıqdan sonra, Şevardnadze gücünü getdikcə möhkəmləndirə bildi, həmçinin Kitovani, həm də İoselianini milli təhlükəsizlik siyasəti üzərində təsirdən məhrum etdi.

Bir müddət Rusiyada qaldıqdan sonra Kitovani Tbilisiyə qayıtdı və Tenqiz Siqua və Abxaziyadan olan etnik gürcü məcburi köçkünlər qrupunun lideri Boris Kakubava ilə birlikdə 1994-cü ilin payızında Abxaziyanın Azad Milli Cəbhəsini qurdu.

13 yanvar 1995-ci ildə Kitovani, Tenqiz Siquanın dəstəyi ilə, 700 -ə yaxın yüngül silahlı tərəfdarı olan bir dəstəyə Abxaziyaya qarşı yürüş etdi. Onlar Gürcüstan polisi tərəfindən dayandırılaraq həbs edildi. Kitovani 1996-cı ilin oktyabr ayında qanunsuz silahlı qüvvə təşkil etdiyi üçün mühakimə olundu və səkkiz il həbs cəzasına məhkum edildi. Səkkiz illik müddətinin dörd ilini çəkdi və 22 may 1999-cu ildə tibbi səbəblərə görə Şevardnadze tərəfindən əfv edildi.[10]

Mühacirət və geri dönüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən Kitovani Moskvada yaşamış və bir neçə dəfə Şevardnadze hökumətini sərt tənqid edirdi. 2002-ci ilin fevral ayında, Şevardnadzenin yaxın müttəfiqi və Gürcüstan Milli Təhlükəsizlik Şurasının nüfuzlu sədri Nuqzar Sajaianın intiharına qalmaqallı cavab verdi, Sajaianın homoseksual olduğu və 2001-ci ildə jurnalist Giorgi Sanaianın öldürülməsinə əmr verdiyini iddia etdi.[11] Elə həmin il Kitovani 2002-ci ildə iş adamı və keçmiş futbol ulduzu Kaxi Asatianinin öldürülməsinin arxasında Şevardnadzeni durmaqda ittiham etdi. O, Rusiyanın təxminən 700 çeçen döyüşçüsünün o qışı Gürcüstanın Pankisi dərəsində keçirdiyi iddialarını da təsdiqlədi.[12]Daha sonra iddia etdi ki, 1999/2000-ci illərdə Çeçenistanda oğurlanaraq öldürülən rus generalı Gennadi Şpigun əslində Pankisidə əsir saxlanılaraq öldürüldü və cənazəsi cənub Çeçenistana aparıldı. Lakin Gürcüstan bütün bu iddiaları rədd etdi.[13]

Gürcüstanın Baş prokuroru Nuqzar Qabriçidze iddia edirdi ki, Kitovani 23 mart 2003-cü ildə uğursuz qiyam təşkil edən Milli Qvardiya veteranları ilə sıx təmasda idi.[14] Lakin Kitovani qiyamla əlaqəsini inkar etdi.[15]

Kitovani 2012-ci ilin oktyabrında keçirilən parlament seçkilərindən sonra hakimiyyət dəyişikliyindən sonra, 2012-ci ilin dekabrında Tbilisiyə qayıtdı.[16] 2014-cü ilin əvvəlində Prezident Georgi Marqvelaşvili onu Gürcüstan vətəndaşlığından məhrum etdi.[17]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 https://www.rferl.org/a/former-georgian-defense-minister-tengiz-kitovani-death/32683152.html.
  2. ↑ Jonathan Wheatley (2005), Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union. Ashgate Publishing, Ltd.ISBN 0-7546-4503-7.
  3. ↑ Wheatley (2005), p. 65.
  4. ↑ Wheatley (2005), pp. 68–70.
  5. ↑ Wheatley (2005), pp. 72–3.
  6. ↑ Cornell, Svante E., en:Svante Cornell Arxivləşdirilib 2022-09-09 at the Wayback MachineAutonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Case in Georgia, p. 183, n. 18. Department of Peace and Conflict Research, Report No. 61. Uppsala. ISBN 91-506-1600-5. en:Special:BookSources/91-506-1600-5 Arxivləşdirilib 2022-05-31 at the Wayback Machine
  7. ↑ Saakashvili Says No to Treaty on Non-Use of Force. Arxivləşdirilib 2021-11-15 at the Wayback MachineCivil Georgia,
  8. ↑ Darchiashvili (2005), p. 6.
  9. ↑ Wheatley (2005), p. 75.
  10. ↑ Kitovani released from prison Archived Arxivləşdirilib 2006-11-23 at the Wayback Machine2006–11-23 at the Wayback Machine. The Jamestown Foundation Monitor Volume 5, Issue 102, may 26, 1999.
  11. ↑ Irakly Areshidze,Nugzar Sajaia, Shevardnadze’s closest confidant, commits suicide Arxivləşdirilib 2021-10-03 at the Wayback MachineCentral Asian-Caucasus Institute Analyst, February 27, 2002.
  12. ↑ Sergei Blagov,Military issues block Russia-Georgia détente. Archived Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine
  13. ↑ "Georgia Denies Kidnapped Russian General was Detained in Pankisi". 2021-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-03.
  14. ↑ "Georgian National Guard veterans seize military base". 2022-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-03.
  15. ↑ Veterans' Failed Mutiny Unsettles Georgian Politicians. Arxivləşdirilib 2021-10-03 at the Wayback MachineCivil Georgia
  16. ↑ Тенгиз Китовани вернулся в Грузию — ТВ Archived Arxivləşdirilib 2014-02-03 at the Wayback Machine2014–02-03 at the Wayback Machine [Tengiz Kitovani returned to Georgia — TV]. Russian. NewsGeorgia.ru.
  17. ↑ ""Tengiz Kitovani loses Georgian citizenship"". 2021-10-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-03.