Abxaziya

Abxaziya^{[n 1][3]}, rəsmi adı ilə Abxaziya Respublikası^{[n 2]} — Cənubi Qafqazda, Qara dənizin şərq sahilində, Şərqi Avropa ilə Qərbi Asiyanın kəsişməsində qismən tanınan dövlət. 8.665 kvadrat kilometr (3.346 kvadrat mil) ərazini əhatə edir və təxminən 245.000 əhalisi var. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Suxumidir.

Abxaziya
Abxaziya Respublikası abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра Apsnı Axəıntkarra rus. Республика Абхазия Respublika Abxaziya
Bayraq Gerb
Himn: Аиааира Aiaaira "Zəfər"
Tarixi
• Abxaziya SSR	31 mart 1921
• Abxaziya MSSR	19 fevral 1931
• Suverenlik bəyannaməsi	25 avqust 1990
• Müstəqillik bəyannaməsi	23 iyul 1992
• Dövlət müstəqilliyi aktı	12 oktyabr 1999
Paytaxt	Suxumi 43°00′ şm. e. 40°59′ ş. u.HGYO
İdarəetmə forması	Unitar prezidentli respublika
Prezident	Aslan Bjaniya
Baş nazir	Aleksandr Ankvab
Sahəsi
• Ümumi	8.664,59[1] km²
Əhalisi
• Əhali	244.236[2] nəfər (180-ci)
• Siyahıyaalma (2011)	240.705 nəf.
• Sıxlıq	28,2 nəf./km² (160-cı)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2020)	439,6 milyon dollar
• Adambaşına	1.795 dollar
Demonim	abxaz, abxaziyalı
Saat qurşaqları	UTC+03:00
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abxaziyanın siyasi statusu Abxaz-Gürcüstan münaqişəsinin və Gürcüstan-Rusiya münasibətlərinin mərkəzi məsələsidir. Abxaziya Rusiya, Venesuela, Nikaraqua, Nauru və Suriya tərəfindən müstəqil dövlət kimi tanınsa da, Gürcüstan hökuməti və demək olar ki, bütün Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlər Abxaziyanı Gürcüstanın suveren ərazisi hesab edirlər.^[4][5][6][7] Abxaziya ərazisi üzərində effektiv nəzarəti olmayan Gürcüstan mühacirətdə olan Abxaziya hökumətini saxlayır.

1980-ci illərin sonlarında SSRİ dağılmağa başlayanda bölgə Gürcüstan SSR-in tərkibində muxtariyyətə malik idi. Bölgənin titullu etnik mənsubiyyəti olan abxazlarla o dövrün ən böyük tək etnik qrup olan gürcülər arasında qaynayan etnik gərginlik 1992-1993-cü illərdə Gürcüstanın Abxaziyanın əksər hissəsi üzərində nəzarəti itirməsi və Abxaziyadan gürcülərin etnik təmizlənməsi ilə nəticələnən Abxaziya müharibəsi ilə yekunlaşdı.

1994-cü ildə əldə edilmiş atəşkəs razılaşmasına və illərdir davam edən danışıqlara baxmayaraq, mübahisə hələ də həll olunmamış qalır. BMT-nin Müşahidə Missiyasının və Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Müstəqil Dövlətlər Birliyinin sülhməramlı qüvvələrinin uzunmüddətli mövcudluğu bir neçə dəfə zorakılığın alovlanmasının qarşısını ala bilmədi. 2008-ci ilin avqustunda abxaz və rus qüvvələri Gürcüstan qüvvələrinə qarşı müharibə apardılar və bu, Abxaziyanın Rusiya tərəfindən rəsmi tanınmasına, 1994-cü ildə imzalanmış atəşkəs sazişinin ləğvinə və BMT missiyasının dayandırılmasına səbəb oldu. 28 avqust 2008-ci ildə Gürcüstan parlamenti Abxaziyanı Rusiyanın işğalı altında olan ərazi elan etdi və bu mövqe BMT-yə üzv olan dövlətlərin əksəriyyəti tərəfindən paylaşıldı.^[8]

Abxaziyada yerli sakinlər öz vətənlərini Аԥсны (Apsnı) adlandırırlar. Bu, xalq arasında "ruhun ölkəsi/yurdu" kimi etimologiya edilir,^[9] lakin hərfi mənada "fanilər (ölümlülər) ölkəsi" deməkdir.^[10] Çox güman ki, ilk dəfə VII əsrdə erməni mətnində Psin(oun) kimi görünüb, bu ola bilsin ki, qədim apsillərə istinad edir.^[11] "Apxazeti" ifadəsinə ilk dəfə gürcü salnaməsində rast gəlinmişdir. Meqrel mənşəli "Apxa" arxa və ya çiyin mənasını verən Abxaziya adının yaranmasına səbəb olmuşdur.^[12][13][14] Bu ad Gürcüstan çarlığının tərkibində Abasgiya və bütün Qərbi Gürcüstanı ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. İlkin müsəlman mənbələrində "Abxaziya" ifadəsi ümumiyyətlə Gürcüstan mənasında işlədilirdi.^[15][16] Rus dilində olan Абхазия (Abxaziya) gürcü dilində olan აფხაზეთი (Apxazeti) sözündən uyğunlaşdırılmışdır. Abxaziyanın əksər dillərdə adı birbaşa rus dilindən götürülüb.

Əsas məqalə: Abxaziya tarixi

Eramızdan əvvəl IX-VI əsrlər arasında müasir Abxaziya ərazisi qədim Gürcüstan krallığı Kolxidanın bir hissəsi idi.^{[17][18][19][20]} Təxminən eramızdan əvvəl VI əsrdə yunanlar indiki Abxaziyanın Qara dəniz sahillərində, xüsusən Pitiunt və Dioskuriyada ticarət koloniyaları yaratdılar.

Klassik müəlliflər bölgədə yaşayan müxtəlif xalqları və onların danışdıqları çoxlu dilləri təsvir edirdilər.^[21] Arrian, Plini və Strabon Qara dənizin şərq sahilində, müasir Abxaziya ərazisində Abazq^[22] və Muşki^[23] xalqları haqqında məlumat vermişlər. Bu bölgə sonradan eramızdan əvvəl 63-cü ildə Lazika krallığının tərkibinə qatıldı.^[24][25]

Roma imperiyası eramızın I əsrində Lazikanı fəth etd; buna baxmayaraq romalılar Abxaziyanın hinterlandında çox az nəzarət edirdilər. Arriana görə, Abazq və Apsil xalqları nominal Roma təbəələri idilər və Dioskuriyada kiçik bir Roma zastavası var idi.^[26] IV əsrdən sonra Lazika müəyyən qədər müstəqillik qazandı, lakin Bizans imperiyasının təsir dairəsində qaldı. Anakopiya knyazlığın paytaxtı idi. Ölkə əsasən xristian idi, arxiyepiskop yeri Pityusda idi.^[27] Abxaziya bölgəsinin əhalisinin xristianlığı qəbul etdiyi dəqiq vaxt müəyyən edilməsə də, məlumdur ki, Pityus mitropoliti Stratofil 325-ci ildə Birinci Nikeya Kilsə Məclisində iştirak etmişdir.^[28] Şərq ənənəsinə görə, Kənanlı Simon Abxaziyaya missioner səfərinə gələrək orada öldü və Nikopsiyada dəfn edildi.^[29]

Təxminən eramızın VI əsrinin ortalarında bizanslılar və qonşu Sasanilər Abxaziya üzərində hökmranlıq uğrunda 20 il mübarizə apardılar, bu münaqişə tarixdə Lazika müharibəsi kimi yadda qaldı. 550-ci ildə Lazika müharibəsi zamanı abazqlar Şərqi Roma (Bizans) imperiyasına qarşı üsyana qalxaraq Sasanilərə kğmək üçün müraciət etdilər.^[30] Buna baxmayaraq, general Bessas isə abazqların üsyanını yatırtdı.^[30]

II Mərvanın başçılıq etdiyi ərəblərin Abazgiyaya hücumu 736-cı ildə knyaz I Leon tərəfindən laz və iber müttəfiqləri ilə birlikdə dəf edildi. Daha sonra I Leon Mirianın qızı və varisi ilə evləndi, II Leon 770-ci illərdə Lazikanı əldə etmək üçün bu sülalə birliyindən istifadə etdi.^[31] Ehtimal ki, Lazikanın (gürcü mənbələrində Eqrisi) varisi hesab edilən bu yeni dövlət bəzi müasir gürcü və erməni salnamələrində (məsələn, Leonti Mrovelinin "Gürcü krallarının tərcümeyi-halı" və Ovanes Drasxanakertsinin "Ermənistan tarixi") Eqrisi kimi xatırlanmağa davam etmişdir.

Ərəb xilafətinə qarşı uğurlu müdafiə və şərqdə yeni ərazi qazanmaları Abazq şahzadələrinə Bizans imperiyasından daha çox muxtariyyət tələb etmək üçün kifayət qədər güc verdi. Təxminən 778-ci ilə yaxın knyaz II Leon xəzərlərin köməyi ilə Bizans imperiyasından müstəqilliyini elan etdi və iqamətgahını Kutaisiyə köçürdü. Bu dövrdə gürcü dili savad və mədəniyyət dili kimi yunan dilini əvəz etdi.^[32]

Qərbi Gürcüstan Abxaziya çarlığı 850-950-ci illər arasında çiçəkləndi və bu, Abxaziya və Şərqi Gürcü dövlətlərinin X əsrin sonu və XI əsrin əvvəllərində kral III Baqratın idarə etdiyi vahid gürcü monarxiyası altında birləşməsi ilə başa çatdı.

XII əsrdə kral IV David Otaqonu Abxaziyanın eristavisi təyin etdi və o, sonralar Şervaşidze sülaləsinin (həmçinin Çaçba kimi tanınır) banisi oldu.

1240-cı illərdə monqollar Gürcüstanı səkkiz hərbi-inzibati sektora (tümənlərə) böldülər. Müasir Abxaziyanın ərazisi Tsotne Dadianinin idarə etdiyi tümənin bir hissəsini təşkil edirdi.

16-cı əsrdə Gürcüstan çarlığının kiçik çarlıqlara və knyazlıqlara parçalanmasından sonra Şervaşidzelər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Abxaziya knyazlığı (nominal olaraq İmereti çarlığının vassalı) yarandı.^[33] 1570-ci illərdən Osmanlı donanması Suxumi qalasını işğal etdikdən sonra Abxaziya Osmanlı imperiyası və islam dininin təsiri altına düşdü. Osmanlı hakimiyyəti dövründə abxaz elitasının əksəriyyəti islamı qəbul etdi. Knyazlıq müəyyən dərəcədə muxtariyyətini saxladı.

Abxaziya 1801-ci ildə Rusiya imperiyasından müdafiə istədi, lakin 1810-cu ildə ruslar tərəfindən "muxtar knyazlıq" elan edildi.^[34][35] Daha sonra Rusiya 1864-cü ildə Abxaziyanı ilhaq etdi və ruslar müsəlman abxazları Osmanlı ərazilərinə sürgün etdikdən sonra abxazların müqaviməti yatırıldı.^[33][34][36]

XIX əsrin əvvəllərində, ruslar və osmanlılar bölgəyə nəzarət etmək üçün mübarizə apararkən, Abxaziya hökmdarları dini ayrı-seçkilikdən irəli-geri hərəkət etdilər.^[37] Rusiya ilə münasibətlərə girmək üçün ilk cəhdi 1803-cü ildə, Şərqi Gürcüstanın genişlənən çar imperiyasına birləşdirilməsindən (1801) az sonra Keleş-bəy etdi. Lakin 1808-ci il mayın 2-də oğlu Aslan-bəy tərəfindən öldürüldükdən sonra qısa müddət ərzində osmanlıyönümlü mövqe üstünlük təşkil etdi.^[38] 2 iyul 1810-cu ildə rus dəniz piyadaları Suxum-Kaleyə hücum etdi və Aslan-bəyi rəqib qardaşı, xristianlığı qəbul etmiş və Corc adını daşıyan Sefer-bəy (1810-1821) ilə əvəz etdi. Abxaziya 1810-cu ildə muxtar knyazlıq kimi Rusiya imperiyasına qoşuldu.^[39] Buna baxmayaraq, Corcun hakimiyyəti məhdud idi və bir çox dağ bölgələri əvvəlki kimi müstəqil idi.^[40] Növbəti Rusiya-Osmanlı müharibəsi Rusiyanın mövqelərini güclü şəkildə gücləndirdi, bu da Abxaziya elitasının, əsasən də dini bölünmələrə görə daha da parçalanmasına səbəb oldu. Krım müharibəsi (1853-1856) zamanı rus qoşunları Abxaziyanı boşaltmalı oldu və knyaz Mixail (1822-1864) görünür ki, Osmanlılara keçdi.^[41]

Sonralar rusların iştirakı gücləndi və Qərbi Qafqazın dağlıq əraziləri nəhayət 1864-cü ildə Rusiyaya tabe oldu. Bu bəlalı bölgədə rusiyapərəst "bufer zona" kimi fəaliyyət göstərən Abxaziyanın muxtariyyəti artıq çar hökumətinə lazım deyildi və Şervaşidzenin hakimiyyətinə son qoyuldu; 1864-cü ilin noyabrında knyaz Mixail öz hüquqlarından imtina edib Voronejdə məskunlaşmağa məcbur oldu.^[42] Həmin ilin sonunda Abxaziya 1883-cü ildə Kutaisi quberniyasının bir hissəsi kimi okruqa (dairə) çevrilən Suxum-Kalenin xüsusi hərbi vilayəti kimi Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi.^[39]

Bölgənin böyük əraziləri yaşayışsız qaldı və bir çox ermənilər, gürcülər, ruslar və başqaları sonradan Abxaziyaya köçərək boşaldılmış ərazilərin çoxunu köçürdülər.^[43] Bəzi gürcü tarixçiləri iddia edirlər ki, gürcü tayfaları (svanlar və meqrellər) Abxaziyada Kolxida çarlığı dövründən məskunlaşıblar.^[44]

1870-ci ildə təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra Abxaziyada tədricən kapitalist iqtisadiyyatı yaranmağa başladı. Rusiya hakimiyyətinin rəsmi qərarı ilə Abxaziya və Samurzakano sakinləri rus dilində təhsil almalı və dua etməli idilər. 1878-ci il kütləvi deportasiyasından sonra abxazlar azlıqda qaldılar, onlara rəsmi olaraq "günahkar adamlar" damğası vurdular və onların ruslaşdırmaya ciddi müqavimət göstərə biləcək lideri yox idi.^[45] Britaniyalı alpinist Duqlas Freşfild (Qafqaza ekspedisiyaya rəhbərlik edən və Kazbek dağına ilk qalxmış şəxs) 1892-ci ildə nəşr olunmuş "Qafqazın kəşfiyyatı" kitabında "Abxaziyanın tənhalığı" adlı hərəkətli fəsildə Abxaziyanın tərk edilmiş ərazilərini təsvir etmişdir.

17 mart 1898-ci ildə Gürcüstan-İmereti Rus Pravoslav Kilsəsinin sinodal şöbəsi 2771 saylı əmri ilə Suxumi rayonunun kilsə məktəblərində və kilsələrində gürcü dilində tədris və dini ayinlərin aparılmasını yenidən qadağan etdi. Bunun ardınca Abxaziya və Samurzakano gürcü əhalisinin kütləvi etirazları baş verdi və bu barədə xəbər Rusiya imperatoruna çatdı. 1898-ci il sentyabrın 3-də Müqəddəs Sinod 4880 nömrəli əmr verdi ki, miqrellər, yəni gürcülər olduğu kilsələr həm kilsə ibadətləri, həm də kilsə təhsili gürcü dilindən, Abxaziya kilsələri isə qədim slavyan dilindən istifadə etsinlər. Suxumi rayonunda bu əmr 42 kilsədən yalnız üçündə həyata keçirildi.^[45] Tedo Saxokia Rusiya hakimiyyətindən kilsə xidmətlərində və təhsildə abxaz və gürcü dillərinin tətbiqini tələb etmişdir. Rəsmi cavabda Tedo Saxokia və onun Abxaziyada fəaliyyət göstərən "Gürcüstan Partiyası" liderlərinə qarşı cinayət işi açıldı.^[45]

Əsas məqalələr: Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası və Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

1917-ci il Rusiya inqilabı 1918-ci ildə müstəqil Gürcüstanın yaranmasına səbəb oldu.^[46] 1918-ci ildə bolşeviklərin dəstəklədiyi kəndli üsyanı və türk ekspedisiyası məğlub edildikdən və 1921-ci il Gürcüstan konstitusiyası Abxaziyaya muxtariyyət verdikdən sonra Abxaziya Gürcüstanın tərkibində qaldı.

1921-ci ildə Bolşevik Qırmızı Ordusu Gürcüstanı işğal etdi və onun qısamüddətli müstəqilliyinə son qoydu. Abxaziya Gürcüstan SSR ilə əlaqəli birmənalı olmayan müqaviləli respublika statusu ilə Sosialist Sovet Respublikası (Abxaziya SSR) elan edildi.^[46][47][48] 1931-ci ildə İosif Stalin onu Gürcüstan SSR tərkibində muxtar respublika (Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və ya qısaca Abxaziya MSSR) etdi.^[49] Nominal muxtariyyətinə baxmayaraq, o, mərkəzi Sovet hakimiyyətinin güclü birbaşa rəhbərliyinə məruz qalmışdı. Stalinin və Beriyanın hakimiyyəti dövründə abxaz məktəbləri bağlandı və abxaz uşaqları gürcü dilində təhsil almaları məcburi edildi.^[50][51][52] Abxaz dilində materialların nəşri azaldı və nəticədə tamamilə dayandırıldı; 1945/46-cı illərdə abxaz məktəbləri bağlandı.^[53] 1937-38-ci illər repressiyalarında hakim elita abxazlardan təmizləndi və 1952-ci ilə qədər 228 yüksək səviyyəli partiya və hökumət məmurlarının və müəssisə rəhbərlərinin 80%-dən çoxu etnik gürcülər idi; bu mövqelərdə 34 abxaz, 7 rus və 3 erməni qaldı.^[54] Gürcüstan Kommunist Partiyasının lideri Kandid Çarkviani Abxaziyanın gürcüləşdirilməsini dəstəklədi.^[55] Gürcüstan SSR-in qalan hissəsindən kəndli təsərrüfatları Abxaziyaya köçürüldü.^[56] İkinci dünya müharibəsində Abxaziyadan olanlar Şərq Cəbhəsində aktiv iştirak etdilər. Abxaziyadan 20 nəfərə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi.

Stalinin ölümündən və Beriyanın edamından sonra repressiya siyasəti yumşaldıldı və respublikanın idarə olunmasında abxazlara daha çox rol verildi.^[49] Əksər kiçik muxtar respublikalarda olduğu kimi, Sovet hökuməti mədəniyyətin və xüsusən də ədəbiyyatın inkişafına kömək edirdi.^[57] Abxaziya MSSR SSRİ-də yeganə muxtar respublika idi ki, onun konstitusiyasında titul millətin dili (bu halda abxaz dili) rəsmi dillərdən biri kimi təsdiq edilmişdir.^[58]

Əsas məqalə: Gürcü-abxaz münaqişəsi

1980-ci illərin sonunda Sovet İttifaqı dağılmağa başlayanda Gürcüstanın müstəqillik əldə etməsi ilə bağlı abxazlarla gürcülər arasında etnik gərginlik artdı. Bir çox abxazlar buna qarşı çıxdılar, müstəqil Gürcüstanın onların muxtariyyətlərinin ləğvinə səbəb olacağından qorxdular və əvəzində Abxaziyanın ayrıca sovet respublikası kimi yaradılmasını müdafiə etdilər. Yenidənqurmanın başlaması ilə abxaz millətçilərinin gündəmi daha radikal və eksklüziv oldu.^[59] 1988-ci ildə onlar Abxaziyanın keçmiş İttifaq respublikası statusunun bərpasını tələb etməyə başladılar, çünki Abxaziyanın başqa bir İttifaq respublikasına tabe olması onların inkişafı üçün kifayət qədər təminat vermirdi.^[59] Onlar öz xahişlərini 1931-ci ildə Abxaziyanın suverenliyi məhdudlaşdırılan zaman pozulan millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə bağlı Leninist ənənəyə istinad etməklə əsaslandırdılar.^[59] 1988-ci ilin iyununda sovet lideri Mixail Qorbaçova abxazların fərqliliyini müdafiə edən manifest (Abxaz məktubu kimi tanınır) göndərildi.

Gürcü-abxaz mübahisəsi 1989-cu il iyulun 16-da Suxumidə iğtişaşa çevrildi. Çoxlu sayda gürcü abxaz universitetinə deyil, gürcü universitetinə daxil olmaq istəyərkən həlak oldu və ya yaralandı. Bir neçə günlük zorakılıqdan sonra sovet qoşunları şəhərdə asayişi bərpa etdilər.

1990-cı ilin martında Gürcüstan sovet hökumətinin 1921-ci ildən bağladığı müqavilələri birtərəfli qaydada ləğv edərək öz suverenliyini elan etdi və bununla da müstəqilliyə yaxınlaşdı. Gürcüstan Respublikası 1991-ci il martın 17-də Qorbaçovun elan etdiyi Sovet İttifaqının yenilənməsi ilə bağlı ümumittifaq referendumunu boykot etdi; lakin Abxaziya əhalisinin 52,3%-i (etnik qeyri-gürcü əhalinin demək olar ki, hamısı) referendumda iştirak etmiş və böyük səs çoxluğu ilə (98,6%) İttifaqın saxlanmasına səs vermişdir.^[60][61] Abxaziyadakı etnik qeyri-gürcülərin əksəriyyəti daha sonra Gürcüstan əhalisinin böyük əksəriyyətinin dəstəklədiyi 31 martda Gürcüstanın müstəqilliyi ilə bağlı referendumu boykot etdilər. Bir neçə həftə ərzində Gürcüstan 9 aprel 1991-ci ildə keçmiş sovet dissidenti Zviad Qamsaxurdiyanın dövründə müstəqilliyini elan etdi. Qamsaxurdiyanın rəhbərliyi altında Abxaziyada vəziyyət nisbətən sakit idi və tezliklə abxaz və gürcü fraksiyaları arasında hakimiyyətin bölüşdürülməsi haqqında razılaşma əldə edildi və bu, abxaziyalara yerli qanunvericilik orqanında müəyyən dərəcədə həddindən artıq nümayəndəlik imkanı verdi.^[62][63]

Qamsaxurdiyanın hakimiyyəti tezliklə Tengiz Kitovaninin komandanlığı altında silahlı müxalifət qrupları tərəfindən etiraz edildi və onu 1992-ci ilin yanvarında hərbi çevrilişlə ölkədən qaçmağa məcbur etdi. Keçmiş sovet xarici işlər naziri və SSRİ-nin parçalanmasının memarı Eduard Şevardnadze qatı gürcü millətçilərinin üstünlük təşkil etdiyi hökuməti miras alaraq ölkənin dövlət başçısı oldu.

21 fevral 1992-ci ildə Gürcüstanın hakim hərbi şurası sovet dövründən qalma konstitusiyanı ləğv etdiyini və Gürcüstan Demokratik Respublikasının 1921-ci il Konstitusiyasını bərpa etdiyini elan etdi. 1921-ci il konstitusiyasında regionun muxtariyyəti haqqında müddəa olsa da, bir çox abxaz bunu öz muxtariyyətlərinin ləğvi kimi şərh edirdi.^[64] 23 iyul 1992-ci ildə respublikanın Ali Şurasındakı Abxaz fraksiyası Gürcüstandan effektiv müstəqillik elan etdi, baxmayaraq ki, sessiya etnik gürcü deputatlar tərəfindən boykot edildi və jest heç bir başqa ölkə tərəfindən tanınmadı. The Abkhaz leadership launched a campaign of ousting Georgian officials from their offices, a process which was accompanied by violence. Həmin ərəfələrdə abxaz lideri Vladislav Ardzinba Rusiyanın sərt siyasətçiləri və hərbi elitası ilə əlaqələrini gücləndirdi və Gürcüstanla müharibəyə hazır olduğunu bəyan etdi.^[65]

Əsas məqalə: Abxaziyada müharibə (1992–1993)

1992-ci ilin avqustunda Gürcüstan hökuməti Qamsaxurdiyanın tərəfdarlarını Gürcüstanın daxili işlər nazirini oğurlamaqda və Abxaziyada əsir saxlamaqda ittiham etdi. Gürcüstan hökuməti guya asayişi bərpa etmək üçün bölgəyə 3000 əsgər göndərib. Abxazlar o zaman nisbətən silahsız idilər və gürcü qoşunları nisbətən az müqavimət göstərərək Suxumiyə yürüş edə bildilər və daha sonra etnik əsaslı talan, qarət, hücum və qətllərlə məşğul oldular.^[66][67] Abxaz birləşmələri Qudautaya və Tkvarçeliyə çəkilməyə məcbur oldular.

Abxazların hərbi məğlubiyyəti Şimali Qafqazda bir sıra hərəkatları, o cümlədən çərkəzlər, abazinlər, çeçenlər, kazaklar, osetinlər və yüzlərlə elementləri birləşdirən özünü Qafqaz Dağlı Xalqları Konfederasiyası tərəfindən düşmən cavabı ilə qarşılandı. Onlar Gürcüstan hökumətinə qarşı döyüşmək üçün abxaz separatçılarının tərəfinə keçdilər.^[68] Sentyabrda abxaz və Şimali Qafqaz hərbi birləşmələri atəşkəsi pozduqdan sonra Qaqraya qarşı böyük hücuma keçdilər və bu, gürcü qüvvələrini respublikanın geniş ərazilərindən çıxardı. Şevardnadze hökuməti Rusiyanı "öz doğma ərazisini və Gürcüstan-Rusiya sərhəd torpaqlarını Gürcüstandan qoparmaq" məqsədi ilə üsyançılara gizli hərbi dəstək verməkdə ittiham etmişdir. 1992-ci il üsyançıların Suxumidən şimal-qərbdə Abxaziyanın çox hissəsini nəzarətdə saxlaması ilə başa çatdı.

1993-cü ilin iyuluna qədər abxaz separatçıları gürcülərin nəzarətində olan Suxumiyə uğursuz hücuma başladılar. Şevardnadzenin tələyə düşdüyü paytaxtı mühasirəyə aldılar və güclü atəşə tutdular. Müharibə edən tərəflər iyulun sonunda Soçidə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə atəşkəsə razılaşdılar. Lakin 1993-cü il sentyabrın 16-da atəşkəs yenidən pozuldu. Abxaziya qüvvələri Abxaziyadan kənardan silahlı dəstək alaraq Suxumi və Oçamçiraya hücuma keçdilər. BMT Təhlükəsizlik Şurasının hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa çağırışına və Abxaziya tərəfinin atəşkəsi pozmasını pisləməsinə baxmayaraq, döyüşlər davam edirdi.^[69] On gün davam edən şiddətli döyüşlərdən sonra Suxumi 27 sentyabr 1993-cü ildə Abxaziya qüvvələri tərəfindən tutuldu. Şevardnadze nə olursa olsun şəhərdə qalacağına söz verdikdən sonra ölümdən çətinliklə xilas oldu. Lakin separatçı snayperlər onun qaldığı oteli atəşə tutanda o, fikrini dəyişib qaçmaq qərarına gəldi. Abxaz, Şimali Qafqaz yaraqlıları və onların müttəfiqləri Suxumi qırğını adlandırılan bu hadisədə şəhərdə qalan etnik gürcülərə qarşı çoxsaylı vəhşiliklər törətdilər.^[70] Kütləvi qətllər və dağıntılar iki həftə davam etdi, minlərlə insan öldü və itkin düşdü.

Gürcüstan hökuməti ikinci təhlükə ilə üzləşdiyi üçün abxaz qüvvələri qısa müddətdə Abxaziyanın qalan hissəsini zəbt etdi. Şərqi Abxaziyanın yalnız kiçik bir bölgəsi, yuxarı Kodori dərəsi gürcülərin nəzarəti altında qaldı (2008-ci ilə qədər).

Müharibə zamanı hər iki tərəfdə insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulduğu bildirildi.^[70] Gürcü qoşunları müharibənin birinci mərhələsində "abxaz əhalisini terror etmək, qarət etmək və evlərindən qovmaq məqsədilə" qarət və qətllər törətməkdə ittiham olunmuşdur, Gürcüstan isə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Budapeşt (1994), Lissabon (1996) və İstanbulda (1999) Zirvə toplantıları tərəfindən də tanınan Abxaziyadakı gürcülərin etnik təmizləməsində abxaz qüvvələrini və onların müttəfiqlərini günahlandırmışdır.^{[66][70][71][72][73]}

Əsas məqalə: Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə

1992-ci il müharibəsindən əvvəl Abxaziya əhalisinin təxminən yarısını gürcülər, əhalinin beşdə birindən azını isə abxazlar təşkil edirdi.^[74] Müharibə davam etdikcə, öz evlərini tərk etmək istəməyən yüz minlərlə etnik gürcü ilə qarşılaşan abxaz separatçıları Abxaziyadakı gürcü etnik əhalisini qovmaq və məhv etmək üçün etnik təmizləmə prosesini həyata keçirdilər.^[75][76] Təxminən 5000 nəfər öldürüldü, 400 nəfər itkin düşdü və 250.000-ə qədər etnik gürcü öz evlərindən qovuldu.^[77][78] Beynəlxalq Böhran Qrupunun (ICG) məlumatına görə, 2006-cı ilə qədər 200.000-dən bir qədər çox gürcü Gürcüstanda məcburi köçkün olaraq qalmışdır.^[79]

Etnik təmizləmə kampaniyasına Abxaziyada yaşayan ruslar, ermənilər, yunanlar, abxazlar və digər azsaylı etnik qruplar da daxildir. Etnik gürcülərə məxsus 20 mindən çox ev dağıdılıb. Yüzlərlə məktəb, uşaq bağçası, kilsə, xəstəxana, tarixi abidələr talan edilərək dağıdılıb.^[80] Etnik təmizləmə və kütləvi qovulma prosesindən sonra Abxaziyanın əhalisi 1989-cu ildəki 525.000 nəfərdən 216.000 nəfərə endirildi.^[81]

Təxminən 250.000 gürcü qaçqınından 60.000-ə yaxını sonradan 1994-1998-ci illər arasında Abxaziyanın Qali rayonuna qayıtdı, lakin 1998-ci ildə Qali rayonunda döyüşlər bərpa olunduqdan sonra on minlərlə insan yenidən didərgin düşdü. Buna baxmayaraq, 1998-ci ildən bəri 40,000-dən 60,000-ə qədər qaçqın, o cümlədən atəşkəs xətti ilə hər gün gedənlər və kənd təsərrüfatı dövrlərinə uyğun olaraq mövsümi miqrasiya edənlər də daxil olmaqla, Qali rayonuna qayıtmışdır.^[82] Qali rayonunun gürcülərin məskunlaşdığı ərazilərdə insan hüquqlarının vəziyyəti bir müddət qeyri-müəyyən olaraq qaldı. Qali rayonunun əsas məmurları faktiki olaraq bütün etnik abxazlardır, baxmayaraq ki, onların yardımçı heyəti etnik gürcülərdir.^[83]

2004-cü il oktyabrın 3-də Abxaziyada prezident seçkiləri keçirildi. Rusiya istefada olan separatçı prezident Vladislav Ardzinbanın dəstəklədiyi baş nazir Raul Xacimbanı dəstəklədi.^[84] Rusiya prezidenti Vladimir Putinin onun kimi KQB məmuru kimi çalışmış Xacimba ilə birlikdə posterləri Suxumidə hər yerdə idi.^[85] Rusiya parlamentinin deputatları və Dövlət Dumasının deputatı və məşhur müğənni İosif Kobson başda olmaqla rus müğənniləri Abxaziyaya gələrək Xacimba üçün kampaniya aparırdılar.^[86]

Lakin Raul Xacimba seçkilərdə Sergey Baqapşa uduzdu. Respublikada yaranmış gərgin vəziyyət Ali Məhkəmənin seçkilərin nəticələrini ləğv etməsinə səbəb oldu. Bundan sonra Baqapşın prezidentliyə namizəd, Xadjimbanın isə vitse-prezidentliyə namizəd olması ilə keçmiş rəqiblər arasında birgə seçkilərdə iştirak etmək barədə razılıq əldə edildi. Onlar yeni seçkilərdə 90%-dən çox səs topladılar.^[87]

2006-cı ilin iyulunda gürcü qüvvələri gürcülərin məskunlaşdığı Kodori dərəsinin üsyankar administratoru Emzar Kvitsianiyə qarşı uğurlu polis əməliyyatına başladı. Kvitsiani Gürcüstanın əvvəlki prezidenti Eduard Şevardnadze tərəfindən təyin edilmişdi və Qızılgül inqilabından sonra Şevardnadzenin yerinə keçmiş prezident Mixeil Saakaşvilinin səlahiyyətlərini tanımaqdan imtina etmişdi. Kvitsiani gürcü polisi tərəfindən ələ keçirilmədən xilas olsa da, Kodori dərəsi Tbilisidə mərkəzi hökumətin nəzarətinə qaytarıldı.^[88]

Müharibədən sonrakı illərdə də sporadik zorakılıq aktları davam etdi. Rusiya sülhməramlılarının Abxaziyadakı sülhməramlı statusuna baxmayaraq, gürcü rəsmiləri mütəmadi olaraq iddia edirdilər ki, rus sülhməramlıları abxaz üsyançılarına silah və maliyyə dəstəyi verməklə zorakılığa sövq edir. Rusiyanın Abxaziyaya dəstəyi rus rublunun faktiki valyutaya çevrilməsi və Rusiyanın Abxaziya əhalisinə pasport verməyə başlaması ilə daha qabarıq oldu.^[89] Gürcüstan həmçinin Rusiyanı Kodori dərəsində gürcülərin nəzarətində olan şəhərlərə hücum etmək üçün vertolyotlar göndərərək hava məkanını pozmaqda ittiham edib. 2008-ci ilin aprelində Abxaziya da daxil olmaqla Gürcüstanın hava məkanına girişi qadağan edilmiş Rusiyanın MiQ təyyarəsi gürcü PUA-sını vurdu.^[90][91]

9 avqust 2008-ci ildə Abxaziya qüvvələri Kodori dərəsində gürcü qüvvələrini atəşə tutdu. Bu insident Rusiyanın Gürcüstanın hücumuna məruz qalan osetin separatçılarını dəstəkləmək qərarına gəldiyi 2008-ci ildə Cənubi Osetiya müharibəsinə təsadüf etdi.^[92][93] Münaqişə Rusiya Federasiyası ilə Gürcüstan Respublikası arasında genişmiqyaslı müharibəyə çevrildi. 10 avqust 2008-ci ildə təxminən 9.000 rus əsgəri guya respublikadakı rus sülhməramlılarını gücləndirmək üçün Abxaziyaya daxil oldu. 1000-ə yaxın abxaz əsgəri Abxaziya daxilində qalan gürcü qüvvələrini Yuxarı Kodori dərəsində qovmaq üçün hərəkətə keçdi.^[94] Avqustun 12-də gürcü qüvvələri və mülki əhali Gürcüstan hökumətinin nəzarəti altında olan Abxaziyanın son hissəsini boşaltdılar. Rusiya Abxaziyanın müstəqilliyini 26 avqust 2008-ci ildə tanıdı.^[95] Bunun ardınca 1994-cü il atəşkəs sazişinin ləğv edildi və BMT və ATƏT-in monitorinq missiyalarına xitam verildi.^[96] 2008-ci il avqustun 28-də Gürcüstan parlamenti Abxaziyanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazisi elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi.^[97][98]

Müstəqillik Rusiya tərəfindən tanındığından, Abxaziya hökuməti ilə Rusiya Federasiyası arasında bir sıra əsas dövlət aktivlərini icarəyə verən və ya satan və sərhədlərə nəzarətdən imtina edən bir sıra mübahisəli müqavilələr bağlandı. 2009-cu ilin mayında bir neçə müxalifət partiyası və müharibə veteran qrupları bu sazişlərə etiraz edərək, onların dövlət suverenliyinə xələl gətirdiyindən və bir müstəmləkəçi dövləti (Gürcüstan) digəri ilə (Rusiya) dəyişdirmək riski altında olduğundan şikayətləndi.^[99] Vitse-prezident Raul Xacimba mayın 28-də müxalifətin səsləndirdiyi tənqidlərlə razılaşdığını deyərək istefa verdi.^[100] Daha sonra müxalifət partiyalarının konfransı 2009-cu ilin dekabrında Abxaziyada keçirilən prezident seçkilərində Sergey Baqapşın qalib gəldiyi prezident seçkilərində Raul Xacimbanın namizədliyini irəli sürdü.

Əsas məqalə: Abxaziya inqilabı

2014-cü ilin yazında müxalifət prezident Aleksandr Ankvaba hökuməti istefaya göndərmək və köklü islahatlar aparmaq üçün ultimatum təqdim etdi.^[101] 27 may 2014-cü il tarixində Suxuminin mərkəzində abxaz müxalifətinin 10.000 tərəfdarı kütləvi nümayişə toplaşdı.^[102] Elə həmin gün Ankvabın Suxumidəki qərargahı Raul Xacimbanın başçılıq etdiyi müxalifət qrupları tərəfindən basqın edildi və onu Qudautaya qaçmağa məcbur etdilər.^[103] Müxalifət etirazların yoxsulluqdan qaynaqlandığını iddia etsə də, əsas mübahisə məqamı prezident Ankvabın Qali bölgəsində etnik gürcülərə qarşı liberal siyasəti idi. Müxalifət bu siyasətlərin Abxaziyanın etnik abxaz kimliyinə təhlükə yarada biləcəyini bildirmişdir.^[101]

Ankvab paytaxtdan qaçdıqdan sonra, mayın 31-də Abxaziya Xalq Assambleyası parlamentin spikeri Valeri Bqanbanı prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin etdi və Ankvabın vəzifə yerinə yetirə bilməyəcəyini bildirdi. Assambleya həmçinin 2014-cü il avqustun 24-də növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Ankvab opponentlərini əxlaqsızlıqda və konstitusiyanı pozmaqda ittiham etsə də, tezliklə istefa verdiyini elan etdi.^[104] Xacimba daha sonra 2014-cü ilin sentyabrında prezident seçildi.^[105]

2014-cü ilin noyabrında Vladimir Putin Xacimba ilə müqavilə imzalayaraq, Abxaziya hərbçilərinin Rusiya silahlı qüvvələrinin bir hissəsi kimi münasibətlərini rəsmiləşdirməyə keçdi.^[106][107] Gürcüstan hökuməti bu sazişi "ilhaqa doğru atılan addım" kimi pisləyib.^[108]

2021-ci ilin dekabrında ərazidə iğtişaşlar baş verdi.^[109]

Əsas məqalə: Abxaziya və Cənubi Osetiyanın beynəlxalq tanınması

Abxaziya, Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası (Artsax kimi tanınır), Dnestryanı və Cənubi Osetiya postsovet "dondurulmuş münaqişə" zonalarıdır.^[110] Bu dörd dövlət bir-biri ilə dostluq əlaqələri saxlayır və Tanınmamış dövlətlər birliyini təşkil edir.^{[111][112][113]} Rusiya və Nikaraqua Abxaziyanı Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra rəsmən tanıyıb. Venesuela Abxaziyanı 2009-cu ilin sentyabrında tanıdı.^[114][115] 2009-cu ilin dekabrında Nauru bildirildiyinə görə Rusiyadan 50 milyon dollar humanitar yardım müqabilində Abxaziyanı tanıdı.^[116] Tanınmamış Dnestryanı respublikası və qismən tanınan Cənubi Osetiya respublikası Abxaziyanı 2006-cı ildə tanımışdır. Abxaziya həmçinin Təmsil Olunmayan Millətlər və Xalqlar Təşkilatının (UNPO) üzvüdür.

Suveren dövlətlərin əksəriyyəti Abxaziyanı Gürcüstanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır və beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun olaraq onun ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir, lakin Belarus Abxaziyanın tanınmasına rəğbətini ifadə edib.^[117] Bəzi dövlətlər Abxaziyanın Rusiya hərbçiləri tərəfindən işğal altında olduğunu rəsmən qeyd ediblər.^{[118][119][120]} Birləşmiş Millətlər Təşkilatı hər iki tərəfi mübahisəni diplomatik dialoq yolu ilə həll etməyə və Gürcüstan konstitusiyasında Abxaziyanın yekun statusunu ratifikasiya etməyə çağırır.^[121][122] Bununla belə, Abxaziyanın de-fakto hökuməti Abxaziyanın bir neçə başqa ölkə tərəfindən tanınmasına baxmayaraq, onu suveren ölkə hesab edir. 2000-ci ilin əvvəlində BMT-nin o vaxtkı Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi Diter Boden və Rusiya, ABŞ, Birləşmiş Krallıq, Fransa və Almaniya nümayəndələrindən ibarət Gürcüstanın Dostları Qrupu Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə hörmət əsasında Abxaziya və Gürcüstan hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin mümkün bölüşdürülməsini təsvir edən sənəd hazırladı və qeyri-rəsmi olaraq tərəflərə təqdim etdi. Abxaziya tərəfi isə heç vaxt sənədi danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etməyib.^[123] Nəhayət, Rusiya da sənədi təsdiqləməkdən imtina etdi.^[124] 2005 və 2008-ci illərdə Gürcüstan hökuməti Abxaziyaya yüksək dərəcədə muxtariyyət və Gürcüstanın sərhədləri və yurisdiksiyası daxilində mümkün federal quruluş təklif edib. 18 oktyabr 2006-cı ildə Abxaziya Xalq Assambleyası Rusiyanı, beynəlxalq təşkilatları və digər beynəlxalq ictimaiyyəti Abxaziyanın müstəqil dövlətin bütün xüsusiyyətlərinə malik olması əsasında Abxaziyanın müstəqilliyini tanımağa çağıran qətnamə qəbul etdi.^[125]

Gürcüstan abxaz separatçılarını 250.000-ə qədər gürcüyə qarşı qəsdən etnik təmizləmə kampaniyası aparmaqda ittiham edir, bu iddia Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT; Budapeşt, Lissabon və İstanbul bəyannaməsi) tərəfindən dəstəklənir.^[126] BMT Təhlükəsizlik Şurası "etnik təmizləmə" termininin istifadəsindən yayındı, lakin "münaqişə nəticəsində yaranan demoqrafik dəyişikliklərin qəbuledilməzliyini" təsdiq etdi.^[127] 15 may 2008-ci ildə BMT Baş Assambleyası bütün qaçqınların (o cümlədən, "etnik təmizləmə" qurbanları da daxil olmaqla) Abxaziyaya qayıtmaq və orada mülkiyyət hüquqlarını saxlamaq və ya bərpa etmək hüququnu tanıyan məcburi olmayan qətnamə qəbul etdi.

28 mart 2008-ci ildə Gürcüstan Prezidenti Mixeil Saakaşvili öz hökumətinin Abxaziyaya yeni təkliflərini açıqladı: gürcü dövləti çərçivəsində mümkün olan ən geniş muxtariyyət, birgə azad iqtisadi zona, mərkəzi hakimiyyət orqanlarında nümayəndəlik, o cümlədən Abxaziya ilə bağlı qərarlara veto qoymaq hüququ ilə vitse-prezident vəzifəsi.^[128] Abxaz lideri Sergey Baqapş bu yeni təşəbbüsləri "təbliğat" kimi rədd edərək, Gürcüstanın bu skeptisizminin "abxaz xalqının real əhval-ruhiyyəsindən çox, Rusiya tərəfindən törədildiyi" barədə şikayətlərinə səbəb oldu.^[129]

3 iyul 2008-ci ildə ATƏT Parlament Assambleyası Astanada keçirilən illik sessiyasında Rusiyanın Abxaziyadakı son separatçı addımlarından narahatlığını ifadə edən qətnamə qəbul etdi. Qətnamə Rusiya hakimiyyətini separatçı regionlarla "Gürcüstanın suverenliyinə xələl gətirəcək hər hansı formada" əlaqələr saxlamaqdan çəkinməyə çağırır, həmçinin Rusiyanı "ATƏT standartlarına və ümumən qəbul edilmiş beynəlxalq normalara riayət etməyə çağırır.^[130]

2012-ci il iyulun 9-da ATƏT Parlament Assambleyası Monakoda keçirilən illik sessiyasında Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü vurğulayan və separatçı Abxaziya və Cənubi Osetiyanı "işğal olunmuş ərazilər" adlandıran qətnamə qəbul edib. Qətnamə "Rusiya Federasiyası hökuməti və Parlamentini, həmçinin Abxaziya, Gürcüstan və Cənubi Osetiya, Abxaziyanın de-fakto hakimiyyətlərini Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının işğal olunmuş ərazilərə maneəsiz çıxışına icazə verməyə çağırır".

Əsas məqalə: Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri

2008-ci il oktyabrın sonunda prezident Saakaşvili Gürcüstan parlamenti tərəfindən işğal olunmuş ərazilərlə bağlı qanunu imzalayıb. Qanun separatçı Abxaziya və Sxinvali rayonlarını (keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin əraziləri) əhatə edir.^[131][132] Qanun ərazilərdə sərbəst hərəkət və iqtisadi fəaliyyətə məhdudiyyətləri açıqlayır. Xüsusilə, qanuna görə, əcnəbi vətəndaşlar iki separatçı bölgəyə yalnız Gürcüstandan keçməklə daxil olmalıdırlar. Abxaziyaya giriş Zuqdidi rayonundan, Cənubi Osetiyaya isə Qori rayonundan həyata keçirilməlidir. Gürcüstanın qalan hissəsindən Cənubi Osetiyaya gedən əsas yol Qori rayonundan keçir.^[133]

Bununla belə, qanunvericilik separatçı bölgələrə girişin qeyri-qanuni sayılmayacağı "xüsusi" halları da sadalayır. O, separatçı bölgələrə giriş üçün xüsusi icazənin ora səfərin "Gürcüstanın dövlət maraqlarına, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə, işğaldan azad edilməsinə və ya humanitar məqsədlərə xidmət etdiyi" halda verilə biləcəyini nəzərdə tutur. Qanun həmçinin, Gürcüstan qanunvericiliyinə uyğun olaraq bu cür fəaliyyətlər üçün icazə, lisenziya və ya qeydiyyat tələb olunarsa, istənilən iqtisadi fəaliyyət növü – sahibkarlıq və ya qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətini qadağan edir. , həmçinin hava, dəniz və dəmir yolu əlaqəsini və regionlar vasitəsilə beynəlxalq tranziti, faydalı qazıntıların kəşfiyyatını və pul köçürmələrini qadağan edir.

Qanunda deyilir ki, Rusiya Federasiyası hərbi işğalı həyata keçirmiş dövlət olaraq Abxaziya və Cənubi Osetiyada insan hüquqlarının pozulmasına görə tam məsuliyyət daşıyır. Sənədə əsasən, Rusiya Federasiyası, həmçinin Gürcüstanda olan və müvafiq icazələrlə işğal olunmuş ərazilərə daxil olan Gürcüstan vətəndaşlarına, vətəndaşlığı olmayan şəxslərə və əcnəbi vətəndaşlara dəymiş maddi və mənəvi zərərin ödənilməsinə cavabdehdir. Qanunda həmçinin qeyd olunur ki, faktiki olaraq işğal olunmuş ərazilərdə fəaliyyət göstərən dövlət qurumları və məmurlar Gürcüstan tərəfindən qeyri-qanuni hesab olunur. Qanun separatçı bölgələr üzərində "Gürcüstanın yurisdiksiyasının tam bərpası" reallaşana qədər qüvvədə qalacaq.^[133]

Əsas məqalə: Abxaziya pasportu

Hazırda Gürcüstan Abxaziyanın bütün sakinlərini öz vətəndaşı hesab edir, onlar isə özlərini Abxaziya vətəndaşı hesab edirlər.^[134]

2011-ci ilin yayında Gürcüstan parlamenti Abxaziya və Gürcüstanın keçmiş Cənubi Osetiya muxtar vilayətinin sakinlərinə neytral şəxsiyyət vəsiqəsi və səyahət sənədlərinin verilməsini nəzərdə tutan qanunvericiliyə düzəlişlər paketi qəbul edib. Sənəd xaricə səyahətə, eləcə də Gürcüstanda mövcud sosial güzəştlərdən istifadə etməyə imkan verir. Yeni neytral şəxsiyyət və səyahət sənədləri "neytral pasportlar" adlanır.^[135] Neytral statuslu pasportlarda Gürcüstanın dövlət rəmzləri yoxdur.^[136] Abxaziyanın xarici işlər naziri Vyaçeslav Çirikba neytral statuslu pasportları tənqid edib və onların tətbiqini "qəbuledilməz" adlandırıb.^[137] Rusiya pasportu olan bəzi Abxaziya sakinlərinə Şengen vizası verilmədi.^[136]

2013-cü ilin may ayından etibarən neytral sənədlər Yaponiya, Çexiya, Latviya, Litva, Slovakiya, ABŞ, Bolqarıstan, Polşa, İsrail, Estoniya və Rumıniya tərəfindən tanınıb.^[135]

Rusiya mətbuatının yazdığına görə, Abxaziya Respublikasının prezidenti Aleksandr Ankvab neytral pasportları qəbul edən beynəlxalq təşkilatları Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbərliyi ilə görüşündə hədələyib və deyib ki, "qondarma neytral pasportları təklif edən beynəlxalq təşkilatlar Abxaziyanı tərk edəcəklər."^[138]

Gürcü-Abxaz münaqişəsi zamanı Rusiya hakimiyyəti və hərbçiləri separatçı tərəfə maddi-texniki və hərbi yardım göstərib.^[139] Bu gün də Rusiya Abxaziyadakı separatçı hakimiyyət üzərində güclü siyasi və hərbi təsirini saxlayır. Rusiya həmçinin 2000-ci ildən Abxaziya vətəndaşlarına pasportlar verib (çünki Abxaziya pasportları beynəlxalq səyahət üçün istifadə oluna bilməz) və sonradan onlara pensiya və digər pul müavinətləri ödəyib. 2006-cı ilə qədər Abxaziya əhalisinin 80%-dən çoxu Rusiya pasportu almışdı. Xaricdə yaşayan Rusiya vətəndaşları kimi abxazlar Rusiya vergisini ödəmir və Rusiya Ordusunda xidmət etmirlər.^[140][141] 2007-ci ilin mayına olan məlumata görə, təxminən 53 min Abxaziya pasportu verilib.^[142]

Moskva müəyyən vaxtlarda Qərb dövlətləri Kosovonun müstəqilliyini tanıyanda Abxaziya və Cənubi Osetiyanı tanıya biləcəyinə eyham vuraraq, onların presedent yaratdıqlarını iddia edirdi. Kosovonun müstəqilliyini elan etməsindən sonra Rusiya parlamenti birgə bəyanat yaydı: "İndi Kosovodakı vəziyyət beynəlxalq presedentə çevrildiyinə görə, Rusiya davam edən ərazi münaqişələrini nəzərdən keçirərkən Kosovo ssenarisini nəzərə almalıdır."^[143] Əvvəlcə Rusiya bu respublikaların hər ikisinin tanınmasını gecikdirməyə davam etdi. Buna baxmayaraq, 2008-ci il aprelin 16-da Rusiya prezidenti Vladimir Putin öz hökumətinə Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə rəsmi əlaqələr qurmağı tapşırıb və bu, Avropa İttifaqı, NATO və bir sıra Qərb hökumətlərinin Gürcüstanın "de-fakto ilhaq" cəhdini pisləməsinə və hökumətin tənqidinə səbəb olub.^[144][145]

Daha sonra 2008-ci ilin aprelində Rusiya Gürcüstanı Abxaziyaya güc yolu ilə nəzarət etmək üçün NATO-nun dəstəyindən sui-istifadə etməkdə ittiham etdi və Gürcüstanın səylərinə hərbi yolla cavab verəcəyini vəd edərək, regionda hərbi mövcudluğunu artıracağını elan etdi. Gürcüstanın Baş naziri Lado Qurgenidze bildirib ki, Abxaziyaya əlavə hərbçi göndəriləcəksə, ona "təcavüzkar" kimi yanaşılacaq.^[146]

Rusiya-Gürcüstan müharibəsinə cavab olaraq Rusiya Federal Məclisi Abxaziya və Cənubi Osetiyanın tanınması məsələsini müzakirə etmək üçün 2008-ci il avqustun 25-nə fövqəladə sessiya çağırdı.^[147] Parlamentin hər iki palatası tərəfindən Rusiya prezidentini separatçı respublikaların müstəqilliyini tanımağa çağıran yekdil qərardan sonra Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev hər iki respublikanı 26 avqust 2008-ci ildə rəsmən tanıdı.^{[148][149][150]} Rusiyanın tanıması^[151] NATO ölkələri, ATƏT və Avropa Şurası ölkələri tərəfindən^{[152][153][154][155][156]} "ərazi bütövlüyünün və beynəlxalq hüququn pozulması"na görə pisləndi.^[155][157] BMT-nin o vaxtkı Baş katibi Pan Gi Mun bəyan etdi ki, suveren dövlətlər mübahisəli regionların müstəqilliyini tanıyıb-tanımaq istəmədiklərini özləri qərar verməlidirlər.^[158]

Rusiya daha böyük dəniz gəmilərinin keçməsinə icazə vermək üçün sahilləri dərinləşdirərək Oçamçirada hərbi dəniz bazasının yaradılması üzərində işə başladı.^[159] Gürcüstan sahil mühafizəsinin Abxaziyaya gedən gəmiləri saxladığı Gürcüstanın Abxaziya dəniz blokadasına cavab olaraq Rusiya Gürcüstanı gəmilərin ələ keçirilməsinə qarşı xəbərdar etdi və Abxaziyaya gedən gəmilərin təhlükəsizliyini Rusiya mühafizə katerlərindən ibarət bir bölmənin təmin edəcəyini bildirdi.^[160]

Rusiyanın Abxaziyadakı təsirinin miqyası bəzi yerli əhalinin Abxaziyanın tam Rusiyanın nəzarətində olduğunu söyləməsinə səbəb olub, lakin onlar yenə də Gürcüstandan daha çox Rusiyanın təsirinə üstünlük verirlər.^{[161][162][163][164]}

BMT münaqişə və sülh prosesində müxtəlif rollar oynamışdır: müşahidəçi missiyası (UNOMIG) vasitəsilə hərbi rol; Təhlükəsizlik Şurası vasitəsilə ikili diplomatik rollar və baş katib yanında xüsusi nümayəndə tərəfindən əvəzlənən xüsusi elçinin təyin edilməsi; humanitar rol (UNHCR və UNOCHA); inkişaf rolu (UNDP); insan hüquqlarının rolu (UNHCHR); və aşağı əsaslı potensial və inam yaratma rolu (UNV). BMT-nin mövqeyi ondan ibarətdir ki, beynəlxalq sərhədlərdə zorla dəyişiklik olmasın. İstənilən həll sərbəst şəkildə danışıqlar yolu ilə aparılmalı və çoxmillətli əhali geri qayıtdıqdan sonra beynəlxalq müşahidə altında referendumla qanuniləşdirilmiş Abxaziya üçün muxtariyyətə əsaslanmalıdır.^[165]

ATƏT regionda insan ölçüləri standartları ilə bağlı Abxaziyadakı rəsmilər və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri, xüsusilə qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) və media ilə getdikcə daha çox dialoq aparır və Qalidə mövcudluğu nəzərdən keçirir. ATƏT 1994-cü il Budapeşt Zirvə Qərarı və daha sonra 1996-cı ildə Lissabon Sammiti Bəyannaməsi zamanı Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə ilə bağlı narahatlığını və bunu pisləndiyini bildirib.^[166][167]

ABŞ Abxaziyanın birtərəfli qaydada ayrılmasını rədd edir və onu muxtar bir vahid kimi Gürcüstana inteqrasiya etməyə çağırır. 1998-ci ildə ABŞ sülh prosesində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunarsa, Qali bölgəsində infrastrukturun bərpası üçün 15 milyon dollara qədər vəsait ayırmağa hazır olduğunu elan etdi. ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) artıq Abxaziya üçün bəzi humanitar təşəbbüsləri maliyyələşdirib. 22 avqust 2006-cı ildə Gürcüstanın paytaxtı Tbilisidə səfərdə olan senator Riçard Luqar gürcü siyasətçilərinə qoşularaq Rusiyanın sülhməramlı missiyasını tənqid edərək bildirdi ki, "ABŞ administrasiyası Gürcüstan hökumətinin rus sülhməramlılarının Abxaziya və Tsxinvali rayonundakı münaqişə zonalarından çıxarılmasında israrını dəstəkləyir".^[168]

5 oktyabr 2006-cı ildə Avropa İttifaqının Ümumi Xarici və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi Xavyer Solana Rusiya sülhməramlılarının Aİ qüvvələri ilə əvəzlənməsi ehtimalını istisna etdi.^[169] 10 oktyabr 2006-cı ildə Aİ-nin Cənubi Qafqaz üzrə nümayəndəsi Piter Semnebi qeyd etdi ki, "Rusiyanın Gürcüstandakı casusluq hərəkətləri Aİ-nin Qara dəniz qonşuluğunda neytral sülhməramlı kimi onun etibarına xələl gətirdi".^[170]

13 oktyabr 2006-cı ildə BMT Təhlükəsizlik Şurası Baş katibin Dostları Qrupunun layihəsinə əsaslanaraq, UNOMIG-in missiyasını 15 aprel 2007-ci ilə qədər uzadacaq qətnaməni (1716 saylı) yekdilliklə qəbul etdi. Qətnamədə "yeni və gərgin vəziyyətin" ən azı qismən Gürcüstan xüsusi təyinatlılarının Yuxarı Kodori vadisindəki əməliyyatı ilə nəticələndiyi etiraf edilərək, bu ölkədə Moskva atəşkəs razılaşması ilə icazəsiz heç bir qoşunun həmin ərazidə olmamasını təmin etməyə çağırılır. O, Abxaziya tərəfinin rəhbərliyini qaçqınların və məcburi köçkünlərin ləyaqətli, təhlükəsiz qayıtması zərurətini ciddi şəkildə həll etməyə və Qali rayonunda yerli əhalini onların yaşayış hüquqlarına və şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşılacağına inandırmağa çağırıb. Gürcüstan tərəfi "bir daha Abxazların ciddi qanuni təhlükəsizlik narahatlıqlarını həll etməyə, təhdid kimi qiymətləndirilə biləcək addımlardan qaçmağa və xüsusilə Kodori vadisinin yuxarı hissəsində silahlı ritorika və təxribat xarakterli hərəkətlərdən çəkinməyə çağırılır".^[171]

Qətnamə hər iki tərəfi dialoq təşəbbüslərini davam etdirməyə çağıraraq, daha sonra onları zorakılığa yol verməmək və etimadın yaradılması ilə bağlı bütün əvvəlki razılaşmalara, xüsusən də qüvvələrin ayrılmasına dair razılaşmalara tam əməl etməyə çağırıb. Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) sülhməramlılarının mübahisəli roluna gəldikdə, Şura UNOMIG ilə həmin qüvvə arasında sıx, səmərəli əməkdaşlığın vacibliyini vurğulamış və bütün tərəflərə onlara lazımi əməkdaşlığı davam etdirməyə ümid etmişdir. Eyni zamanda, sənəd "bütün üzv dövlətlərin Gürcüstanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində suverenliyinə, müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə sadiqliyini" bir daha təsdiq etdi.^[172]

Müharibə dağıntılarının təmizlənməsi üzrə ixtisaslaşmış beynəlxalq qeyri-kommersiya təşkilatı olan HALO Trust 1999-cu ildən Abxaziyada fəaliyyət göstərir və Suxumi və Qali rayonlarında minaların təmizlənməsini başa çatdırıb. O, 2011-ci ildə Abxaziyanı "minalardan azad" elan etdi.^[173]

Fransada yerləşən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı Première-Urgence, demək olar ki, 10 ildir ki, dondurulmuş münaqişənin təsirinə məruz qalmış həssas əhaliyə dəstək olmaq üçün ərzaq təhlükəsizliyi proqramı həyata keçirir.^[174][175]

Rusiya Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının (EUMM) Abxaziyaya daxil olmasına icazə vermir.^[176]

Əsas məqalə: Abxaziyanın xarici siyasəti

Aşağıda Abxaziyanı rəsmi olaraq tanıyan siyasi qurumların siyahısı yer alır.

BMT üzvləri

•  Rusiya — 26 avqust 2008-ci ildə Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra tanımışdır.^[177]
•  Nikaraqua — 5 sentyabr 2008-ci ildə tanımışdır.^[178]
•  Venesuela — 10 sentyabr 2009-cu ildə tanımışdır.^[179]
•  Nauru — 15 dekabr 2009-cu ildə tanımışdır.^[180]
•  Suriya — 29 may 2018-ci ildə tanımışdır.^[181]

Qismən tanınan və tanınmayan ərazilər

•  Cənubi Osetiya — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.^[111]
•  Dnestryanı — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.^[111]
• Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.^[182]

Keçmiş tanıyanlar

•  Vanuatu — 23 may 2011-ci ildə tanımışdır,^[183] lakin 20 may 2013-cü ildə tanımasını geri götürdü.^[184]
•  Tuvalu — 18 sentyabr 2011-ci ildə tanımışdır, lakin 31 mart 2014-cü ildə tanımasını geri götürdü.^[185]

Əsas məqalə: Abxaziya coğrafiyası

Abxaziya Gürcüstanın qərb ucunda təxminən 8.665 km² ərazini əhatə edir.^{[1][186][187]} Şimal və şimal-şərqdə Qafqaz dağları Abxaziya və Rusiya Federasiyasını ayırır. Şərqdən və cənub-şərqdən Abxaziya Gürcüstanın Sameqrelo-Yuxarı Svaneti bölgəsi ilə, cənubda və cənub-qərbdə isə Qara dənizlə həmsərhəddir.

Abxaziya çox dağlıq şimala doğru uzanan ovalıqlarla coğrafi cəhətdən müxtəlifdir. Böyük Qafqaz dağ silsiləsi regionun şimal sərhədi boyunca uzanır, onun qövsləri – Qaqra, Bzıb və Kodori silsilələri ərazini bir sıra dərin, bol sulu dərələrə bölür. Abxaziyanın ən yüksək zirvələri şimal-şərqdə və şərqdə yerləşir və bir neçəsi dəniz səviyyəsindən 4.000 metrdən yuxarıdır. Abxaziyanın landşaftı sahilyanı meşələrdən və sitrus plantasiyalarından tutmuş regionun şimalındakı daimi qar və buzlaqlara qədər uzanır. Abxaziyanın mürəkkəb topoqrafik quruluşu ərazinin çox hissəsini əhəmiyyətli insan inkişafından xilas etsə də, onun becərilən münbit torpaqları yerli kənd təsərrüfatı sektorunun əsas dayağı olan çay, tütün, şərab və meyvələr istehsal edir.

Abxaziya Qafqaz dağlarından başlayan kiçik çaylarla zəngin əhatəlidir. Bunlardan başlıcaları: Kodori, Bzıb, Galidzga və Qumista. Psou çayı bölgəni Rusiyadan ayırır, İnquri isə Abxaziya ilə Gürcüstan arasında sərhəd rolunu oynayır. Dağlıq Abxaziyada bir neçə periqlasial və krater gölləri var. Ritsa gölü onlardan ən əhəmiyyətlisidir.

Abxaziya Qara dənizə yaxın olduğu və Qafqaz dağlarının qalxanı olduğu üçün bölgənin iqlimi çox mülayimdir. Respublikanın sahilyanı əraziləri subtropik iqlimə malikdir, burada əksər bölgələrdə orta illik temperatur 15 °C civarındadır və yanvarın orta temperaturu donmadan yuxarı qalır.^[1] Həmçinin, Qafqazın küləkli yamaclarında mövqeyinə görə Abxaziya yüksək miqdarda yağıntı alır, baxmayaraq ki, rütubət daha da azalır.^[1] İllik yağıntı sahil boyu 1200–1400 mm ilə daha yüksək dağlıq ərazilərdə 1700–3500 mm arasında dəyişir.^[1] Abxaziya dağlarına xeyli miqdarda qar düşür.

Dünyanın ən dərin mağarası olan Veryovkin mağarası Abxaziyanın qərbi Qafqaz dağlarında yerləşir. Ən son tədqiqatda (2018-ci ilin martı) bu mağara sisteminin şaquli hündürlüyü onun ən yüksək və ən aşağı tədqiq edilmiş nöqtələri arasında 2.212 metr olaraq ölçüldü.

Aran rayonları əvvəllər palıd, fıstıq və vələs ağacları ilə örtülmüşdü və o vaxtdan bəri təmizlənmişdir.^[1] Ərazisinin 55%-dən çoxu meşəlikdir. Sahilboyu zolaq enliyarpaqlı meşələr, dağ yamacları iynəyarpaqlı meşələr, subalp və alp çəmənləridir. Meşələrində ayı, qaban, vaşaq, maral, dağ keçisi, qırqovul və digər heyvanlar yayılıb.^[188]

Abxaziyaya iki əsas giriş var. Cənub girişi Zuqdidi şəhərindən bir qədər aralıda, İnquri körpüsündədir. Şimal girişi ("Psou") Leselidze şəhərindədir. Tanınma mübahisəsi ilə bağlı vəziyyətə görə, bir çox xarici hökumətlər öz vətəndaşlarına Abxaziyaya səyahət etməməyi tövsiyə edir.^[189] Prezident Raul Xacimbanın sözlərinə görə, 2015-ci ilin yayında Abxaziyaya minlərlə turist səfər edib.^[190]

Əsas məqalələr: Abxaziya Respublikası hökuməti , Abxaziyanın dövlət quruluşu, və Abxaziyada seçkilər

Abxaziya prezident respublikasıdır və Abxaziyanın ikinci seçilmiş prezidenti Sergey Baqapş olub. Baqapş 2004-cü ilin oktyabrında keçirilən prezident seçkilərindən sonra hakimiyyətə gəlib. Növbəti seçkilər 12 dekabr 2009-cu ildə keçirildi. Baqapş ümumi səslərin 59,4%-ni alaraq yenidən prezident seçildi.^[191] Onun vitse-prezidenti Aleksandr Ankvab keçmiş prezidentin 29 may 2011-ci ildə ölümündən sonra 26 avqust 2011-ci ildə seçkilərdə qalib gələnə qədər prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin edilmişdir.

Qanunvericilik səlahiyyətləri 35 seçilmiş deputatdan ibarət Xalq Məclisinə məxsusdur. Sonuncu parlament seçkiləri 2017-ci ilin martında keçirilib. Məclisdə abxazlardan başqa etnosların (ermənilər, ruslar və gürcülər) az təmsil olunduğu iddia edilir.^[192]

1992-1993-cü illər müharibəsindən qalan qaçqınların əksəriyyəti (əsasən etnik gürcülər) geri qayıda bilməyiblər və bununla da siyasi prosesdən kənarda qalıblar.^[193]

Abxaziya rəsmiləri öz maraqlarını xaricdə təmsil etmək məsuliyyətini Rusiya Federasiyasına həvalə etdiklərini bəyan ediblər.^[194]

Boulder Kolorado Universitetinin 2010-cu ildə dərc etdiyi araşdırmaya görə, Abxaziya əhalisinin böyük əksəriyyəti müstəqilliyi, daha az hissəsi isə Rusiya Federasiyasına qoşulmağın tərəfdarıdır. Gürcüstanla birləşməyə dəstək isə çox aşağıdır.^[195] Etnik gürcülər arasında belə təxminən 50%-i Abxaziyanın müstəqil dövlət olaraq qalmasına üstünlük verir və onların 20%-dən azı Gürcüstana qayıtmağın zəruri olduğuna inanır, çünki onların əksəriyyəti mövcud vəziyyətə uyğunlaşıb. Etnik abxazlar arasında Gürcüstanla birləşməyə açıq dəstək 1% civarındadır; oxşar rəqəmə etnik ruslar və ermənilər arasında da rast gəlmək olar.^[196]

Əsas məqalə: Abxaziya Muxtar Respublikası

Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti Gürcüstanın Abxaziyanın qanuni hökuməti kimi tanıdığı sürgündəki hökumətdir. Bu hökumət həmçinin Abxaziyadakı müharibə və ondan sonra baş verən etnik təmizləmədən sonra Abxaziyanı tərk etməyə məcbur olmuş 250.000 məcburi köçkünün işlərinə də qismən cavabdehdir.^[197][198] Hökumətin hazırkı rəhbəri Vaxtanq Kolbayadır.

Abxaziyada müharibə zamanı Abxaziya separatçı qüvvələri regionun paytaxtı Suxumiyə nəzarəti ələ keçirdikdən və Gürcüstanın paytaxtına köçdükdən sonra Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti (o vaxtkı "Abxaziya Nazirlər Şurası"nın gürcü fraksiyası) Abxaziyanı tərk edib Tbilisidə 13 ilə yaxın sürgündə olan Abxaziya hökuməti kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövrdə Tamaz Nadareşvilinin başçılıq etdiyi mühacirətdə olan Abxaziya hökuməti Abxaziya probleminə qarşı sərt mövqeyi ilə tanınırdı və tez-tez münaqişənin həllinin yalnız Gürcüstanın separatizmə hərbi reaksiyası ilə əldə oluna biləcəyi barədə fikirlərini səsləndirirdi.^[199] Daha sonra Nadareşvilinin administrasiyası bəzi daxili mübahisələrə qarışdı və Abxaziya ilə bağlı sülh danışıqlarında Gürcüstan Prezidenti Mixeil Saakaşvili tərəfindən yeni sədr İrakli Alasaniya təyin olunana qədər Abxaziyanın siyasətində fəal iştirak etməmişdi.

Əsas məqalə: Abxaziyanın inzibati bölgüsü

Abxaziya Respublikası əsas şəhərlərinin adları ilə adlandırılan yeddi rayona bölünür: Qaqra, Qudauta, Suxumi, Oçamçira, Gulrıpş, Tkvarçeli və Qali. 1995-ci ildə Oçamçira və Qali rayonlarının bir hissəsindən yaradılmış Tkvarçeli rayonu istisna olmaqla, bu rayonlar Sovet İttifaqının dağılmasından bəri əsasən dəyişməz olaraq qalır.^[200]

Rayon məclislərinə seçilənlər arasından rayon başçılarını respublikanın prezidenti təyin edir. Seçkili kənd məclisləri də var ki, onların başçıları rayon başçıları tərəfindən təyin edilir.^[201]

Əsas məqalələr: Abxaziya Silahlı Qüvvələri və Abxaziya Hava Qüvvələri

Abxaziya Silahlı Qüvvələri Abxaziya Respublikasının ordusudur. Abxaziya silahlı qüvvələrinin əsasını 1992-ci ilin əvvəlində yaradılmış etnik abxaz Milli Qvardiyası təşkil edir. Onların silahlarının əksəriyyəti Qudautadakı keçmiş Rusiya hava-desant diviziyasının bazasından gəlir.^[202][203] Abxaziya ordusu ilk növbədə quru qoşunlarıdır, lakin kiçik dəniz və hava birləşmələri daxildir. Rusiya Abxaziyadakı 7-ci hərbi bazanın tərkibində öz hərbi hissələrini yerləşdirir.^[204] Bu bölmələrin Rusiyanın 49-cu Ordusuna tabe olduğu və həm quru elementləri, həm də hava hücumundan müdafiə vasitələrinin olduğu bildirilir.^[205]

Abxaziya Silahlı Qüvvələri aşağıdakılardan ibarətdir:

• Təxminən 5.000 daimi qüvvəyə malik Abxaziya Quru Qoşunları, lakin ehtiyatda olan və yarımhərbiləşdirilmiş heyətlə hərbi münaqişə zamanı bu say 50.000-ə qədər artırıla bilər.
• Suxumi, Oçamçira və Pisundada yerləşən üç diviziyadan ibarət Abxaziya Donanması, lakin Rusiya sahil mühafizəsi onların sularında patrul edir.
• Bir neçə döyüş təyyarəsi və helikopterdən ibarət kiçik bir bölmə olan Abxaziya Hava Qüvvələri.

Əsas məqalə: Abxaziya iqtisadiyyatı

2014-cü ilin noyabrında dərc edilmiş ikitərəfli sazişdə qeyd olunduğu kimi, Abxaziya iqtisadiyyatı Rusiya ilə inteqrasiya olunub. Ölkə pul vahidi kimi Rusiya rublundan istifadə edir və iki ölkə ümumi iqtisadi və gömrük ittifaqını bölüşür.^[206] 2008-ci il Cənubi Osetiya müharibəsindən və Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziya cüzi iqtisadi yüksəliş yaşadı. Abxaziyanın dövlət büdcəsinin təxminən yarısı Rusiyanın yardım pulları hesabına maliyyələşir.^[207]

Turizm əsas sənayedir və Abxaziya hakimiyyətinin məlumatına görə, 2007-ci ildə Abxaziyaya təxminən bir milyon turist (əsasən Rusiyadan) gəlib.^[208] Abxaziya şərab və meyvələr, xüsusilə naringi və fındıq ixrac edir.^[209] Elektrik enerjisi əsasən Abxaziya və Gürcüstan arasında İnquri çayı üzərində yerləşən və hər iki tərəf tərəfindən birgə idarə olunan İnquri su elektrik stansiyası tərəfindən təmin edilir.^[210]

2012-ci ilin birinci yarısında Abxaziyanın əsas ticarət tərəfdaşları Rusiya (64%) və Türkiyə (18%) olub.^[211] 1996-cı ildə MDB-nin Abxaziyaya qarşı tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar hələ də formal olaraq qüvvədədir, lakin Rusiya 2008-ci il martın 6-da "Abxaziya xalqı üçün köhnəlmiş, regionun sosial-iqtisadi inkişafına mane olan və əsassız çətinliklərə səbəb olan sanksiyalar" elan edərək, artıq bu sanksiyalarda iştirak etməyəcəyini elan etdi.^[212] Rusiya digər MDB üzvlərini də oxşar addımlar atmağa çağırdı, lakin Tbilisinin etirazları və digər MDB ölkələrinin dəstəyinin olmaması ilə qarşılaşdı.

Ərazinin mübahisəli statusuna və onun zədələnmiş infrastrukturuna baxmayaraq, 2008-ci ildə Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziyada turizm rus turistlərin gəlişi ilə artıb. 2009-cu ildə Abxaziyaya gələn rusiyalı turistlərin sayı 20% artıb və onların ümumi sayı 1 milyona çatıb.^[213][214] Turist bumundan sonra bir çox rus biznesi Abxaziyanın turizm infrastrukturuna pul yatırmağa başladı. 2014-cü ildə ölkənin əsas magistral yolunun yenidən qurulması ilə birlikdə Qaqrada bir çox zədələnmiş otellər ya bərpa olundu, ya da söküldü. 2014-cü ildə Abxaziyaya 1,16 milyon rusiyalı turist gəlib.

Əsas məqalə: Abxaziya əhalisi

2011-ci ildəki son siyahıyaalmaya görə, Abxaziyanın 240.705 nəfər əhalisi var.^[215] Gürcüstan Statistika İdarəsi Abxaziyanın əhalisini 2003-cü ildə təqribən 179.000, 2005-ci ildə isə 178.000 nəfər hesablamışdı.^[216]

Abxaziyanın etnik tərkibi gürcü-abxaz münaqişəsində mərkəzi rol oynayıb və eyni dərəcədə mübahisəlidir. Abxaziyanın demoqrafik quruluşu 1992-1993-cü illərdə Gürcüstanla müharibədən çox güclü təsirləndi, bu müharibədə respublika əhalisinin yarıdan çoxunun qovulması və qaçması ilə nəticələndi.^[217] Hazırda Abxaziyanın əhalisini əsasən etnik abxazlar (2011-ci il siyahıyaalmasına görə 50,7%), ruslar, ermənilər, gürcülər (əsasən meqrellər) və yunanlar təşkil edir.^[218] Digər etnik qruplara ukraynalılar, belaruslar, osetinlər, tatarlar, türklər və qaraçılar daxildir.^[219]

Yunanlar 1920-ci illərin əvvəllərində (50.000) ərazidə əhəmiyyətli bir azlıq təşkil edirdilər və 1945-ci ilə — Mərkəzi Asiyaya deportasiya edilənə qədər əsas etnik komponent olaraq qaldılar.^[220] SSRİ dövründə rus, erməni və gürcü əhalisi, xüsusən İosif Stalin və Lavrenti Beriyanın hakimiyyəti dövründə genişmiqyaslı məcburi miqrasiya səbəbindən abxaz əhalisindən daha sürətlə artdı.^[221] Çoxlu sayda rus Abxaziyaya köçdü.

1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Abxaziyanın gürcü əhalisi əhalinin təxminən 45,7%-ni təşkil edərək 239.872 nəfər, erməni əhalisi isə 77.000 nəfər idi.^[217][222] 1992-1993-cü illər müharibəsindən qaçan insanlar səbəbiylə etnik təmizləmə və köçkünlük nəticəsində gürcü əhalisinin çox hissəsi və bir qədər də rus və erməni əhalisi xeyli azaldı.^[223] 2003-cü ildə ermənilər Abxaziyada 44.869 nəfər olmaqla ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər.^[217] 2011-ci ilin siyahıyaalınması zamanı gürcülər 46.455 nəfərlə ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər.^[222] Rəsmi rəqəmlərə baxmayaraq, qeyri-rəsmi hesablamalar hesab edir ki, abxaz və erməni icmalarının sayı təxminən bərabərdir.^[224]

Abxaziya Suriya vətəndaş müharibəsinin ardınca abxaz, abazin və çərkəz mənşəli bir neçə yüz suriyalıya qaçqın statusu verdi.^[224] Artan erməni icması qarşısında bu addım öz ərazisində tez-tez azlıq təşkil edən hakim abxazların demoqrafik tarazlığı titul millətinin xeyrinə dəyişmək istəyi ilə əlaqələndirilir.^[224]

Mühacirun kimi tanınan minlərlə abxaz XIX əsrin ortalarında Rusiyanın Qafqazı işğalına müqavimət göstərərək Osmanlı imperiyasına sürgün edilib. Bu gün Türkiyə dünyanın ən böyük abxaz diaspora icmasına ev sahibliyi edir. Ölçü təxminləri dəyişir — diaspor liderləri 1 milyon insan deyirlər; abxazların hesablamalarına görə isə say 150.000 ilə 500.000 arasında dəyişir.^[225][226]

Əsas məqalə: Abxaziyada din

Abxaziya sakinlərinin əksəriyyəti xristiandır (şərqi ortodoks və erməni həvari), əhəmiyyətli azlıq isə sünni müsəlmandır.^[228] Abxazların yerli dini son onilliklərdə güclü dirçəliş keçirdi.^[229] İudaizmin, Yehovanın Şahidlərinin və yeni dini hərəkatların tərəfdarları çox azdır.^[227] Yehovanın Şahidləri təşkilatı 1995-ci ildən rəsmi olaraq qadağan edilib, baxmayaraq ki, fərman hazırda icra olunmur.^[230]

Həm Abxaziya, həm də Gürcüstan konstitusiyalarına görə, bütün dinlərin tərəfdarları qanun qarşısında bərabər hüquqlara malikdirlər.^[231]

2003-cü ildə keçirilən sorğuya əsasən, respondentlərin 60%-i özünü xristian, 16%-i müsəlman, 8%-i ateist və ya dinsiz, 8%-i ənənəvi abxaz dininin nümayəndəsi və ya bütpərəst, 2%-i digər dinlərin davamçısı və 6%-i qərarsız olaraq bildirmişdir.^[227]

Abxaziya Konstitusiyasının 6-cı maddəsində deyilir:

Abxaziya Respublikasının rəsmi dili abxaz dilidir. Rus dili abxaz dili ilə bərabər dövlət və digər qurumların dili kimi tanınır. Dövlət Abxaziyada yaşayan bütün etnik qrupların ana dilindən sərbəst istifadə etmək hüququna təminat verir.^[232]

Abxaziyada danışılan dillər abxaz, rus, meqrel, svan, erməni və yunan dilləridir.^[233] Muxtar Respublika 2007-ci ildə abxaz dilini Abxaziyanın yeganə dövlət dili kimi müəyyən edən qanun qəbul edib.^[234] Beləliklə, abxaz dili qanunvericilik və icra şurası müzakirələri üçün tələb olunan dildir (rus dilindən və rus dilinə tərcümə ilə) və bütün jurnal və qəzetlərin mətninin ən azı yarısı abxaz dilində olmalıdır.^[234]

Abxaz dilinin rəsmi statusuna baxmayaraq, Abxaziya daxilində digər dillərin, xüsusən də rus dilinin üstünlüyü o qədər böyükdür ki, hələ 2004-cü ildə ekspertlər onu "təhlükə altında olan dil" adlandırmışdılar.^[235] Sovet dövründə abxaz məktəblərində dilin tədrisinə başlanılırdı, ancaq tələb olunan təhsilin əksəriyyəti üçün rus dilinə keçilirdi.^[235] Respublika hökuməti yalnız abxazlara məxsus ibtidai təhsil yaratmağa çalışır, lakin imkanların və tədris materiallarının olmaması səbəbindən məhdud uğur əldə edilmişdir.^[234] Hətta respublikanın gürcü dilli bölgələrində belə, həmin dildə təhsilin başa çatması müəllimlərin abxaz dilində tədris əvəzinə rusdilli materiallara keçməsi ilə nəticələnib.^[236]

XIX əsrə qədər Abxaziya gəncləri adətən təhsillərini əsasən dini məktəblərdə (müsəlmanlar mədrəsələrdə və xristianlar seminariyalarda) alırdılar, baxmayaraq ki, imkanlı ailələrdən olan uşaqların az bir hissəsi təhsil üçün xarici ölkələrə getmək imkanına malik idi. Abxaziyada ilk müasir təhsil müəssisələri (həm məktəblər, həm də kolleclər) XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində yaradılmış və XX əsrin ikinci yarısına qədər sürətlə inkişaf etmişdir. XX əsrin ortalarında Suxumi Abxaziyada böyük təhsil müəssisələrinin (həm ali təhsil müəssisələri, həm də texniki peşə təhsili və təlimi (TKT) kollecləri) və ən böyük tələbə icmasının evinə çevrilmişdi. Məsələn, kollec tələbələrinin sayı 1920-ci illərdə bir neçə onlarla idi, 1980-ci illərdə bir neçə minə çatdı.

Rəsmi statistik məlumatlara görə, Abxaziyada əsasən paytaxtda gənclərə təhsil və peşə hazırlığı verən 12 texniki peşə təhsili kollecləri (2019-cu ilə qədər) var, baxmayaraq ki, bütün əsas rayon mərkəzlərində bir neçə kollec var.^[237] Müstəqil beynəlxalq qiymətləndirmələr göstərir ki, bu kolleclərdə hər il 1000 ilə 1300 arasında gənc (16-29 yaş arası) 20-yə yaxın müxtəlif ixtisas üzrə təhsil alır. Ən böyük kolleclər aşağıdakılardır:

• Abxaziya Dövlət Universiteti (1979) — 3300-ə yaxın tələbəyə təhsil verən 8 fakültədə təşkil edilmiş 42 şöbədən ibarət öz kampusu var.^[237]
• Abxaziya Multisənaye Kolleci (1959) (1959-cu ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Ticarət və Kulinariya Məktəbi)
• Suxumi Dövlət Kolleci (1904) (1904-cü ildən 1921-ci ilə qədər Suxumi realnı məktəbi; 1921-ci ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Sənaye Texniki Məktəbi)
• Suxumi İncəsənət Kolleci (1935)
• Suxumi Tibb Kolleci (1931)

Əsas məqalə: Abxaziya mədəniyyəti

Abxazların şərəf kodu olan apsuara qonaqpərvərlik mövzusunda çox sərtdir. Onun prinsiplərindən biri qonaqlar ev sahibinə qarşı cinayət törətmiş olsalar belə, onlara hörmət etməkdir.^[238]

Yazılı abxaz ədəbiyyatı nisbətən yaxınlarda, XX əsrin əvvəllərində meydana çıxıb. Buna baxmayaraq, abxazlar digər Qafqaz xalqları ilə mifik qəhrəmanlar haqqında nağıl silsiləsi olan Nart dastanlarını bölüşürlər. Abxaz əlifbası 19-cu əsrdə yaradılmışdır. Abxaziyada Dmitri Qulianın redaktorluğu ilə "Abxaziya" adlanan ilk qəzet 1917-ci ildə buraxılmışdır.^[239]

Ən məşhur abxaz yazıçıları daha çox rus dilində yazan Fazil İsgəndər və şair və yazıçı Baqrat Şinkubadır.^[240]

Əsas məqalə: Abxaziyada idman

Futbol Abxaziyada ən populyar idman növüdür. Digər populyar idman növlərinə basketbol, boks və güləş daxildir. The National Basketball Team of Abxaziya milli basketbol komandası Şimali Kipr Türk Respublikasının basketbol komandası ilə ilk oyununu 27 may 2015-ci ildə keçirdi və Abxaziya komandası 76-59 hesabı ilə qalib gəldi.^[241] Abxaziyanın "Apsnı" basketbol komandası da Krasnodar diyarında Rusiya Basketbol Liqasının 3-cü liqasında çıxış edib. Abxaziyanın Abxaziya Premyer Liqası adlı öz həvəskar futbol liqası var, lakin onun beynəlxalq futbol ittifaqına üzvlüyü yoxdur. Ümumilikdə, iki liqada on doqquz Abxaziya futbol klubu var. 2016-cı ildə ConIFA Dünya Futbol Kubokunu keçirdi və qazandı.^[242][243]

2000-ci illərin əvvəllərindən bəri tennis Abxaziyada məktəb yaşlı uşaqlar arasında getdikcə populyarlaşdı. Suxumidən olan bir neçə tennisçi Rusiyada keçirilən milli yarışlarda iştirak etmiş və böyük beynəlxalq yarışlarda Rusiya bayrağı altında çıxış etmişdir. Məsələn, tennisçi Alen Avidzba 2016-cı ildə Devis Kubokunda iştirak etdi və Əminə Anşba 2017-ci ildə Türkiyədə keçirilən beynəlxalq turnirdə gümüş medal qazandı.^[244] Əslində, "Tennisportal.ru"nun rəsmi məlumatına görə, Əminə Anşbanın ən yüksək karyera nailiyyəti 2021-ci ildə qadınlar arasında reytinqdə 278-ci yerə layiq görülməsidir.^[245][246]

• Abxaziya Xalq Məclisi

1. ↑
   • abx. Аԥсны, Apsnı
   • rus. Абха́зия, Abxaziya
   • gürc. აფხაზეთი, apxazeti
   • meqrel აბჟუა, abzhua və ya სააფხაზო, saapxazo
2. ↑
   • abx. Аԥсны Аҳәынҭқарра, Apsnı Axəıntkarra
   • rus. Республика Абхазия, Respublika Abxaziya

• Odisheli, Manana (2018). "Abasgia". In Nicholson, Oliver (ed.). Son qədim dövrün Oksford lüğəti. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.
• Michael Lambert (2020). Consequences of the Diplomatic Recognition of Abkhazia by the Syrian Arab Republic (2018), Russian International Affairs Council

• Reza, Enayatollah; Qasemi, Jawad (2008). "Abkhazia (Abkhāz)". In Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (eds.). Onlayn İslam Ensklopediyası. Brill Online. ISSN 1875-9831
• Vikimedia Atlasda Abxaziya
• Crisis profile, Georgia, Abkhazia, S. Ossetia Arxivləşdirilib 10 iyun 2009 at the Wayback Machine, from Reuters Alertnet Arxivləşdirilib 11 mart 2009 at the Wayback Machine.
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Официальный сайт Президента Республики Абхазия (Abxaziya Prezidentinin rəsmi veb-saytı).
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia (Abxaziya XİN-in rəsmi veb-saytı).
• BBC Regions and territories: Abkhazia
• (İngilis, rus və gürcü dilində) State Information Agency of the Abkhaz Republic
• Abkhazia Provisional Paper Money
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Orthodox Churches of Abkhazia
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Rest in Abkhazia
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Archaeology and ethnography of Abkhazia, Abxaziya Sosial Elmlər İnstitutu, Abxaziya Dövlət Muzeyi.
• (İngilis, rus və gürcü dilində) Abkhazia Guide Arxivləşdirilib 10 dekabr 2019 at the Wayback Machine
• Caucasus Analytical Digest No. 7-də Abxaziya ilə bağlı məqalələr