Tobol
Tobol (qaz. Тобыл) — Qazaxıstan və Rusiya ərazisindən axan bir çay, İrtış şayının sol və ən gursulu qolu. Çayın uzunluğu 1591 km, hövzəsinin sahəsi isə 426.000 km²-dir.
| Tobol çayı | |
|---|---|
| qaz. Тобыл | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | Turqay yaylası |
| • Yüksəkliyi | 805 m |
| Mənsəbi | İrtış/Ob çayı/Kara dənizi |
| • Yüksəkliyi | 35 m |
| Uzunluğu | 1591 km |
| Su sərfi | 805 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 426000 km² |
|
Tobol çayı Ural Federal Dairəsinın fiziki xəritəsində:
 67°33′05″ şm. e. 78°33′21″ ş. u. |
|
| DSR[ru] | 14010500212111200000010 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tobol Bozbie çayının Kokpektisay[1] çayı ilə birləşməsindən meydana gəlir. Cənubi Uralsın şərq hissəsi ilə Turqay ovalığının sərhədində formalaşır. Çayın orta və aşağı axını Qərbi Sibir düzənliyində, dolama axara malik geniş bir vadidədir. Tobol hövzəsində ümumi sahəsi 9000 km² olan 20 minə yaxın göl vardır. Sağ sahil soldan yuxarı qalxır, çünki Tobol yer qabığının dərin bir hisssəsi üzərindən axır və Kurgan senkronioriumu və Tobolo-Ubagan yüksəlişi ilə məhdudlaşır.
Hidrologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qidalanmasının əsasını qar suları təşkil edir, yağış suları aşağı axarda üstünülk təşkil edir. Gursululuq yuxarı axarda aprelin birinci yarısından iyunun ortasına qədər, aşağı hissədə avqustun əvvəlinə qədər davam edir. Orta illik suyun sərfiyyatı (ağızdan 898 km məsafədə) 26,2 m³/s, mənsəbdə 805 m³/s-dən (müvafiq olaraq maksimum 348 m³/s və 6350 m³/s) yuxarıdır. Orta bulanıqlıq 260 q/m³, illik çöküntü axını 1600 min tondur. Oktyabrın sonu - noyabr ayının əvvəllərində aşağı axarlarda, noyabrın sonu isə yuxarı hissəsində donur. Aprelin 2-ci yarısından mayın 1-ci yarısına qədər isə donu açılır.
Ekologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çay çox çirklidir. Kostanay bölgəsində bəzi ağır metallara həddindən artıq çirklənmişdir. Çay çirklənmiş su obyektlərinə aid edilmişdir[2].
İxtiofauna
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tobol çayı balıqlarla zəngindir. Çayın yuxarı və orta axarlarında və onun böyükləri qollarında tutulur: xanı balığı, durna balığı, külmə, Leuciscus idu, Salvelinus, Gobio gobio, Gymnocephalus cernuus, sıf, çapaq, daban balığı, sazan. İzet çayından mənsəbindən Tobolun mənsəbinə kimi balıq ovu həvəskarları özünə cəlb edir. Burada rast gəlinir: Çokə, muksun, nelma, Sibir nərəsi, çir[3].
Yaşayış məntəqələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Denisovka, Lisakovsk, Rudnı, Tobolsk, Kurqan, Qostanay və Yalutorovsk.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tobol mənsəbindən 437 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır. Çay axını bir sıra su anbarları tərəfindən tənzimlənir.
Qazaxıstanda çayın üzərində Karatomarskoe və Verxnetobolskoye su anbarları tikilmişdir.
Qolları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çayın ən böyük qolları: solda - Uy, İset, Tura, Tavda (son ikisi naviqasiya əhəmiyyətlidir); sağda Ubagan. Digər qolları: Zaimka, Suklyomka, Turba, Atalık, Şestakovka, Tap Nerda, İska, Varvarinskaya, Yazevka, Yurqa, Kuliçek, Boqaçka, Dolqaya, Uk, Niyap, Berezovka və s.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Государственный водный реестр. Река Тобол. textual.ru. Минприроды России (29 марта 2009)
- ↑ "Тобол отнесли к классу «загрязненных»". alau.kz. 2019-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-20.
- ↑ "Урочище. Место, где сходятся тропы. Река Тобол". urochishe.ru (rus). 2019-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-20.