Uğan mağarası

Uğan mağarası — Azərbaycan Respublikası Oğuz rayonunun ərazisində mağara.

Uğan mağarası
Yerləşməsi
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Oğuz
Kənd	Baş Daşağıl

Baş Daşağıl kəndinin girişində, Uluçayın qərb tərəfində, nəhəng qayaların altında yaranmış təbii mağaradır. Qədim türklərdə müqəddəs, ulu hesab edilən dağ – qaya toteminə sitayiş edilib. Uğan mağarası ibtidai insanların ilk sığınacaq yerlərindən sayılır. Bura ilə bağlı əfsanələr çoxdur.

Toponimi iki cür izah edirlər. Uğ və ya ağ günəşin əsas rəngidir. Günəşi təmsil edir. Ucalığı bildirir. Digər ehtimala görə isə uğultu, qulağa gələn sürəkli səs, an isə cəm şəkilçisidir. Uğan uca, müqəddəs yer, mağara mənasına gəlir. Baş Daşağıl kəndinin ərazisində yerləşən və qədim türk dünyasına daxil olan Uğan mağarasının adı da ciddi elmi maraq doğuran toponimlərdəndir. Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi Mirəli Seyidov "Azərbaycanın mifik təfəkkürünün qaynaqları" əsərində bir sıra mənbələrə əsaslanaraq "uğan" sözünün mənasını aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Müəllif məşhur lüğətçi Tali İmaninin "Bəday əl-lüğət" əsərində "uğan" sözünün izahı ilə bağlı tərcüməyə xüsusi diqqət yetirir: "Uğan" "u" ilə oxunur. Bu dualarda yalvarışla oxunan hissədir. Lütfinin divanında nətdə və "Əl əllanə adəməl əsma" ayəsinin təfsirindən xəbər verildikdə yol göstərən (Allahın) cənabın böyük adına "Uğan" deyilmişdir. XV əsrdə yaşamış Tali İmaninin izahından göründüyü kimi həm duanın yalvarışla oxunan hissəsinə, həm də müqəddəslərə (yol göstərənə, Allaha)"uğan" deyilirmiş. Mirəli Seyidovun fikrincə,"uğan" bu və ya başqa totemin, Tanrının şərəfinə oxunan nəğməyə, duaya, ayin zamanı söylənilən sözlərə deyilirmiş. Bəzi türk dilli xalqlarda "uğan/oğan" sülh tanrısının adıdır.

Rus tədqiqatçısı A.K.Borovkov Tali İmaninin əsərindəki "uğan" sözünü "tanrı" kimi tərcümə etmişdir. Tədqiqatçı Pava -de-Kurteyl 1870-ci ildə Parisdə çap olunan əsərində, Fətəli şah Qacar "Kitabi-lüğəti-ətrakiyə" əsərində "uğan" ifadəsini "tanrı" kimi mənalandırmışlar. Qədim türk dilli abidələrin görkəmli tədqiqatçısı Radlov "uğan" sözünün uyğur və cağatay mənşəli olub "tanrı anlamında işləndiyini qeyd etmişdir. Mirəli Seyidov XI əsrdə yaşamış Yusif Balasaqunlunun "Kutadqu bilik" əsərində, XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Xarəzminin "Məhəbbətnamə" əsərində, Qütbinin "Xosrov və Şirin" əsərində "uğan" ifadəsinin "tanrı" mənasında işlənildiyini bildirir. Türkoloq A.Zayonçikovski də Qütbinin yuxarıda adı çəkilən əsərindəki sözlərin lüğətini hazırlayarkən "uğan" sözünü "tanrı kimi tərcümə etmişdir. P.M. Melioranski 1900-cü ildə Peterburqda nəşr etdirdiyi "Arabskiy filoloq o turetskom yazıke" əsərində XIV əsr müəllifi ibn Mühənnanın əsərlərində rast gəlinən "uğan" sözünün də "tanrı" mənasında işlənildiyi göstərilmişdir. Lakin sonralar türk dillərində "uğan" sözü əvvəlki mənasını itirmiş və tədricən tanrının sifətlərindən, keyfiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Məsələn, Mahmud Kaşğaridə "uğan" sözü "güclü", "qüdrətli", "qadir" mənasındadır.

Xarəzminin "Məhəbbətnamə" əsərini çapa hazırlayan Ə.N.Nəcib "uğan" sözünü "qadir Allah kimi" tərcümə etmişdir. Digər bir tədqiqatçı - Süleyman Əfəndi Buxari də "uğan" ifadəsini "sahib, nazil, tanrı, xudavətkar, rəbb" mənasında izah etmişdir. Mirəli Seyidov "uğan" sözünün "u" +"qan" tərkib hissələrindən ibarət olduğunu göstərərək bildirir ki, "u" qədim türk dillərində "bacarıqlı, qadir" mənasında fel köküdür. "Qan" isə "xan" sözünün əski formasıdır. "U" + "qan" - "bacarıqlı, qadir xan" deməkdir. Keçmiş insan güclü, qüvvətli xanı hər şeyə qadir bildiyindən sonralar həmin söz qəbilə, tayfa başçılarının ilahiləşdirilməsi ilə bağlı tanrı mənasını qazanmışdır. Mirəli Seyidov və bir sıra digər tədqiqatçılar "uğan" və "uğur" sözlərinin fonetik və məna yaxınlığını göstərməklə yanaşı, qədim türk xalqlarında bu ifadələrin yol tanrısının adı olduğunu, qədim türklər yola çıxarkən bu tanrını köməyə çağırdıqlarını göstərirlər. Baş Daşağıl kəndinin yaxınlığındakı Uğan mağarasının qədim dövrlərdən türk dünyasının içərilərinə doğru ən təhlükəli şimal sərhədlərindən başlayan yollardan birinin kənarında yerləşdiyini nəzərə alsaq yuxarıda irıli sürülən mülahizələrdə düşündürücü məqamların daha çox olduğunu görürük.

Bir sıra tədqiqatçılar türkdilli boylarda işlənən "onqon "sözünü "uğan"la (Allahla) əlaqələndirirlər. Mirəli Seyidov, İ.N.Berezin, D.K.Zelenin, İ.Əbdülqadir onqonla "uğan" ifadələrinin eyni kökdən olduğunu qeyd edərək bildirirlər ki, qədim zamanlarda Oğuz qəbilələri müəyyən real və ya əfsanəvi heyvanlara, quşlara sitayiş edirdilər. V.V.Bartolda görə qəbilənin üzvləri müqəddəs hesab etdikləri bu varlıqlara toxunmur, onların ətini yemirdilər. Belə totemləri onqon və ya uğun (uğan) adlandırırdılar. 1990-cı ildə Moskvada çap olunmuş "Mifoloqiçeskiy slovar" adlı əsərdə qeyd edildiyi kimi, qədim təsəvvürlərə əsasən onqonlar sıx, qalın meşələrdə, mağaralarda və dağlarda yaşayırdılar. Oraya istənilən şəxs və xüsusilə qadınlar buraxılmırdı. Baş Daşağıl kəndinin yaxınlığındakı Uğan mağarasının sıx meşələrlə əhatə olunan dağda, qaya altında yerləşməsi onun bu yerlərin qədim sakinləri tərəfindən onqon məskəni kimi qəbul edilməsi qənaətinə gəlməyə imkan yaradır.

Həmin mağara ilə bağlı görkəmli folklorşünas Paşayev Sədnik tərəfindən qeydə alınmış əfsanə yuxarıda irəli sürülən mülahizələrin inandırıcı olmasını daha da gücləndirir. Həmin əfsanəyə görə Oğuz rayonunun Baş Daşağıl kəndi yaxınlığında yerləşən dağdakı mağarada nəhəng bir çöl atı yaşayırmış. Kəhərsiz yaşayan bu at mağaranın qabağındakı qara qayaya sürtünər, yeddi ildən sonra biri gecı, biri də gündüz rəngində bir cüt qulun doğarmış. Mirəli Seyidovun fikrincə, bu əfsanə başdan-başa mifik təsəvvürlərlə, əski inamla bağlıdır. Mifik təsəvvürlərə görə daş bala verir, dölləndirirdi. Qədim zamanlarda türk xalqlarında atın əsas nəqliyyat vasitəsi olduğunu nəzərə alsaq, yol tanrısının nəhəng çöl atı şəklində onqon kimi qəbul edilməsi heç də təsadüfi xarakter daşımır. Bütün bu nülahizələrə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Uğan toponimi bu ərazidə yaşamış qədim türk xalqlarının mifik təsəvvürlərinin məhsuludur.

• M.Seyidov: «Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları», Bakı-«Yazıcı». 1983