Vaxt tənliyi
Vaxt tənliyi eyni an üçün verilmiş coğrafi meridianda orta və həqiqi Günəş vaxtlarının fərqidir.
Vaxt tənliyini əslində vaxt düzəlişi adlandırmaq daha doğru olardı, lakin o tarixi olaraq astronomiyaya vaxt tənliyi kimi daxil olmuşdur.[1]
Fərqli iki Günəş vaxtı dedikdə Günəşin günlük hərəkətini birbaşa izləyən Həqiqi Günəş vaxtı və 24 saat arayla nəzəri olaraq hesablanan Orta Günəş vaxtı nəzərdə tutulur. Aydındır ki, Günəş vaxtı, Günəşin cari mövqeyinin Günəş saatı vasitəsilə (məhdud dəqiqliklə) ölçülməsi ilə əldə edilə bilər. Eyni yer üçün Orta Günəş Vaxtı, sabit bir saat dəsti ilə göstərilən vaxt olacaq, belə ki, il ərzində görünən Günəş vaxtındakı fərqlər sıfıra bərabər olacaqdır.[2]
Vaxtın tənliyi, analemmanın şərq və ya qərb hissəsidir, Günəşin açılı ofsetini Yerdən göründüyü kimi, göy səthindəki orta mövqedən təmsil edən bir əyridir. Astronomik observatoriyalar tərəfindən tərtib edilən ilin hər günü üçün vaxt dəyərlərinin bərabərliyi almanak və efemeridlərdə geniş yayılmışdır.
Konsepsiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bir il ərzində vaxt tənliyi qrafada göstərildiyi kimi dəyişir; bir ildən sonrakı dövrdə onun dəyişməsi azdır. Görünən vaxtı və günəş saatı, 16 min 33 s (3 noyabr) qədər, ya da 14 min 6 s (təxminən 12 fevral) qədər arxa (sürətli) ola bilər. Vaxtın tənliyi 15 aprel, 13 iyun, 1 sentyabr və 25 dekabr yaxınlarında sıfırdır. Yerin orbitində və rotasiyasında çox yavaş dəyişikliklərə baxmayaraq, bu hadisələr hər tropik il eyni zamanda təkrarlanır. Ancaq bir il içərisində qeyri-tam sayda gün sayəsində bu tarixlər ildən-günə dəyişə bilər
Vaxtın tənlikinin qrafası bir il müddətinə və bir yarım il müddətinə malik olan iki sinüs əyri məbləğinə yaxınlaşıb. Əqrəblər iki astronomik təsiri əks etdirir və hər biri günəşin günəşə nisbətən ulduzlara nisbətən fərqli bir qeyri-uniforma səbəb olur:
- Yer ekvatorunun təyyarəsinə nisbətən təxminən 23,44 dərəcə ilə əyilmiş olan ekliptikin (Günəş ətrafındakı Yerin illik orbit hərəkətinin təyyarə); və Günəş ətrafında yerin orbitinin eksikliyi 0.0167-dir.
Vaxtın tənliyi yalnız sıfır axial tilt və sıfır orbital eksantrikliyi olan bir planet üçün sabitdir. Marsda günəş vaxtı və saat müddəti arasındakı fərq, onun orbitinin xeyli daha çox eksantrik olması səbəbindən 50 dəqiqə qədər ola bilər. Çox böyük axial tiltə sahib olan planet Uranus, onun günlərinin başlanğıcını və ya orbitdə olduğu yerdən asılı olaraq bir neçə saat əvvəl bitirən və bitirən bir vaxt tənliyinə malikdir.
Vaxtın tənliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vaxtın tənlikinin əlamətinin ümumi qəbul edilən təsviri yoxdur. Bəzi nəşrlər günəşin yuxarıdakı yuxarıda göstərilən grafikdə göstərildiyi kimi bir saatın əvvəlində olduqda müsbət olduğunu göstərir; gündüz saatın qabaqda olduğu zaman başqaları aşağı grafiğinde göstərildiyi kimi. İngilis dilli dünyadakı köhnə istifadəsi daha yaygındır, ancaq həmişəlik deyil. Nəşr edilmiş bir masa və ya grafiği istifadə edən hər kəs əvvəlcə onun işarəsini istifadə etməlidir. Tez-tez onu izah edən bir not və ya başlıq var. Əks halda, əlamət hər ilin ilk üç ayı ərzində saatın günəşdən qabaq olduğunu bilməklə müəyyən edilə bilər. "Yeni il, günəşin yavaş olması" üçün mnemonic "NYSS" (elan "gözəl") faydalı ola bilər. Bəzi nəşr olunan cədvəllər, əlamətləri istifadə etməməklə qeyri-müəyyənlikdən qaçır, amma "günəşli sürətli" və ya "günəşin yavaş" kimi ifadələri göstərməklə.