Vitim çayı
Vitim çayı (evenk dili Видым)- Şərqi Sibirin ən böyük çaylarından biridir, Vitimkana və Çin çayları ilə birləşərək Lena çayının sağ qolunu əmələ gətirir.
| Vitim çayı | |
|---|---|
| saxa Өлүөнэ | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | Vitikman çayı |
| • Yüksəkliyi | 1171 m |
| Mənsəbi | Lena çayı |
| • Yüksəkliyi | 176 m |
| Uzunluğu | 1 837 km |
| Su sərfi | 1.520 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 225000 km² |
|
Vitim çayı İrkutsk vilayətinın xəritəsində:
 59°28′06″ şm. e. 112°36′04″ ş. u.HGYO |
|
| DSR[rus.] | 18030200112117100015361 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çyın uzunluğu- 1837 kilometrdir. (Vitimkan çayı ilə birlikdə 1978 km)[1].
Vitim çayı İkatskoqo dağ silsiləsinin şərq yamaclarından öz başlanğıcını gğtürür. Çin çayının Vitimkana birləşməsi vaxtı adı Vitim olaraq qəbul edilir. Qərbdən şərqə doğru böyük qövslə Vitimskanın cənub hissəsində yaylanı əhatə edir, sonra şimalda Cənubi-Muyski və Şimali-Muyski dağ silsilələrini kəsir, Şimalda Baykalı bölür və Patomskoe dağından Lena çayına tökülür.
Əvvəlcə Buryatiyanın (həmçinin Yeravninski rayonunun ərazisinə görə təxminən 150 kilometr) Bauntovski rayonunun ərazisindən axır, sonra Zabaykal diyarı ilə Buryatiyanın Bauntovski və Muyski rayonlarının sərhədi üzrə axır və İrkutsk vilayətindən (Bodaybinski və Mamsko-Çuyskiy rayonlar) keçərək Lena çayına tökülür. Son 50 kilometri və Vitimin deltası — Saxa-Yakutiya Respublikasının ərazisində yerləşmişdir.
Mamakan qəsəbəsi yaxınlığında Vitim çayında, Bodaybodan 17 kilometr məsafədə "Kovrijka" adlı daş dövrünün arxeoloji qazıntıları yerləşmişdir. "Kovrijka-4" qazıntı yerində isə Venera heykəlciyi tapılmışdı.[2]
Hidrologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əsasən yağış suyu ilə qidalanır. Bodaybo şəhərində orta illik suyun sərf edilməsi 1530 m³/s, başlanğıcında isə — təxminən 2000 m³/s-dir. Vitim üçün 8–10 m-ə qədər suyun qalxmasıyla daşqınların yaranması xarakterikdir (may ayından oktyabra qədər). Ən bolsulu olduğu ay — iyundur (4900-ə qədər m³/s). Mart ayı üzrə apreldən çayın suyu kəskin azalır (80-ə qədər m³/s). Noyabrın başlanğıcında donur, mayın 2-ci ongünlüyündə isə donu yenidən açılır. Həmin ərazidə Kalakan çayı 100-120 gün donur.
Axar sular
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sağ qolları: Kuanda, Karenqa, Kalakan, Kalar, Bodaybo, Taksima
Sol qolları: Tsipa, Muya, Mamakan, Mama
Qənaətli istifadə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Vitim çayının sahilində yerləşən yeganə şəhər Bodaybodur. Yaxın illərdə Vitim SES-in tikintisi planlaşdırılır. Bu SES Moskva SES-in başlanğıc stansiyası olacaq.
Çayın hövzəsində — qızıl yataqları, nefrit və mika mədənləri yerləşmişdir.
Yaşayış məntəqələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Vitim çayının sahilində və çay vadisində, Buryatiyanın, Zabaykal və İrkutsk vilayətlərinin ərazisində aşağıdakı yaşayış məntəqələri yerləşib:Varvarinski (Vitimkanda), Ust-Djilinda, Romanovka, Buqunda, Qırmızı Uçurum, Vitim, Ust-Muya, Muya, Nelyatı, Barqalino, Nerpo, Bodaybo, Böyük Şimali Mamakan, Muskovit, Vitimskiy, Toxmaq, Teterinsk, Ana, Vorontsovka. Vitimin sahilində şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 5. Вешин — Газли. 1971. 640 стр., илл.; 38 л. илл. и карт. 1 карта-вкл.
- ↑ "Статуэтку, найденную на раскопках в Бодайбинском районе, отнесли к разряду палеолитических «венер»". 2020-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-17.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Витим в «Словаре современных географических названий»[ölü keçid]
- Фризер Я. Д. Золотопромышленность в Баргузинском округе и её нужды. М., 1901. — 151 с.