Xövsgöl usyanı

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

1932-ci il Monqolustanda Xövsgöl üsyanı (mong. Sov. İKP) və müttəfiqlərinin MPR hökumətinə və monqol Xalq İnqilab partiyasına, xüsusi ilə sosializm quruculuğuna qarşı ölkədə teokratik monarxiyanın bərpasına qarşı yönəlmişdi. Üsyanın səbəbi Ümumittifaq Kommunist Partiyası (bolşeviklər) və Kominternin təsiri altında olan MPP-nin yeritdiyi "sol kurs" idi.^[1] Üsyan Monqolustanın şimal-qərbindəki dörd vilayəti əhatə etdi və 1932-ci ilin aprelindən noyabr ayına qədər davam etdi. Üsyanın rəhbərləri əsasən ruhanilərdən olan insanlar idi.^[2] Üsyançıların əsas hissəsini sıradan adamlar, əsasən sadə aratlar, eləcə də MPP-nin və yerli bürokratiyanın bir çox nümayəndələri təşkil edirdi. Xüsusi araşdırmalar göstərdi ki, bu qiyam vətəndaş müharibəsinin bütün kriteriyalarına cavab verir.^[3][4]

1928-ci ilin sonlarından SSRİ-nin təzyiqi ilə Monqolustan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti və MXCP sosializm quruculuğuna sürətli keçid siyasətini həyata keçirməyə başladı. Şəxsi ticarət və özəl nəqliyyat qadağan edildi və fərdi şəxslərin, ilk növbədə mal-qaranın mülkiyyəti kollektivləşdirilməyə məruz qaldı. Köhnə monqol zadəganlarının əmlakı müsadirə edildi, Buddist ruhaniləri ağır vergilərə məruz qaldı, monastırlar bağlandı. Yeni qurulan dövlət nəqliyyat və ticarət təşkilatları dərhal əhalinin ehtiyaclarını təmin edə bilmədilər və kolxozların (hamtral) həyatının pozulması ölkədə mal-qaranın sayının çox azalmasına səbəb oldu (7 milyon, yəni 1929-cu ilin səviyyəsi ilə müqayisədə üçdə biri). Bu da əhalinin MPR-dən Daxili Monqolustan Muxtar rayonu və Sincan genişmiqyaslı mühacirətinə səbəb oldu, həmçinin mart-may aylarında davam edən Tuqsbuyant monastırının üsyanı, Ulanqom və Budançi monastırlarının üsyanı kimi bəzi şəxsi üsyanlara səbəb oldu. Kominternin və Bolşeviklərin Ümumittifaq Kommunist Partiyasının dini məhv etmək, təsərrüfatları kolxozlaşdırmaq siyasətindən nəinki ruhanilər, hətta sıravi aratlar da narazı idi.^[5][6][7][8]

Üsyan 1932-ci il aprelin 11-də Xuvsqul vilayətinin Rəşaant sumunun Xyalqanat monastırında başlayıb. Üsyançı qoşunların komandanlığını baş komandan (janşin) titulunu alan Buddist rahib Çimedin Sambuu öz üzərinə götürdü. "Sarı döyüşçülər" adlanan rahiblərin və üsyana qoşulan aratların silahlanması, Dövlət təsərrüfatlarının və somoniya mərkəzlərinin talan və məhv edilməsi və MPR hökumətinin tərəfdarlarının, xüsusən də vəzifəli şəxslərin, partiya üzvlərinin öldürülməsi başladı. Üsyan xüsusi qəddarlıqla davam etirdi: əsas üsyançı komandirlərdən biri janjin Batboldin Tug öz əlləri ilə səkkiz nəfərin ürəyini qoparmışdı. Eyni zamanda üsyançılar yalnız din düşmənlərini və fəalları öldürürdülər.

Üsyançıların məqsədləri xalq hakimiyyəti strukturlarını ləğv etmək, kommunaları və artelləri dağıtmaq idi, əsas üsul təşviqat idi. Üsyançıların məqsədləri xalq hakimiyyəti strukturlarını ləğv etmək, kommunaları və artelləri dağıtmaq idi, əsas üsul təşviqat idi. Ajiotajın əsas istiqamətləri bunlar idi: dini və köhnə nizamı bərpa etmək, "sarı döyüşçülər" olmaq, Pançen Lamanın əvvəlki sistemin bərpasına kömək edəcək əsgərlərlə birlikdə MPR-ə gəlməsini gözləmək.

Dorjxu düşərgəsinə daxil olaraq, Bor-gegen ordusuna əsgərləri topladılar. Bor Gegen Samdan xalqa müraciət etdi: “Xalq hökuməti süqut edir və öz hökumətimizi yaratmağın vaxtıdır. “Yaşıl papaqlı” Dəmdinsuren Arxanqaya getdi, mən özüm Xuvsqul vilayətində fəaliyyət göstərirəm... Pançen-Boqdo çoxlu qoşunla gəlib Ulan-Batoru tutacaq. Buddaya inam itirildikdə, silah döyüşü, göy gurultusu və ağır xəstəliklər artacaq. Bu sözləri üsyanın baş komandanı B.Tuğj bildirmişdi. Xüsusi araşdırmalar göstərir ki, bu üsyan da 1930-cu illərin digər üsyanları kimi, Monqolustan Xalq Respublikasında xaricdən göndərilmədiyi və dəstəklənmədiyi aydınlaşdı.

Hökumətin ilk tədbirlərindən biri aprelin 16-da J. Lhümbe və S. Givaapilin rəhbərlik etdiyi fövqəladə Komissiyanın yaradılması, ordu bölmələrinin və daxili mühafizənin yenidən qruplaşdırılması, üstün repressiya qüvvələrinin üsyan bölgəsinə çəkilməsi idi. Ulan-Bator hərbi məktəbin kursantlarını, dağ briqadasını və zirehli maşınları qiyamın yatırılmasına cəlb etdi. A. Ya. Oxtin Sovet qoşunlarının MXR-ə daxil olmasını tələb etdi. Üsyan təxminən 155 min km² əraziyə yayıldı. Üsyançılara 1195 nəfərlik Tsetserleq qarnizonu qoşuldu. Həbs edilən 400 üsyançı azad edilib.

Ölkənin ən sıx məskunlaşdığı əyalətləri MXR hökumətinə qarşı üsyan qaldırdılar. Bunlara aiddir: Xövsgöl, Arxanqay, Övörxanqay, Zavxan, Durbut, qismən də Altay və Cənubi Qobi əyalətləri. Ölənlər haqqında mənbələrin dəqiq məlumatı yoxdur. Ehtimal olunur ki, 8–10 minə qədər adam öldürülüb və üsyançılar tərəfindən öldürülənlərin sayı qiyam qurbanlarının ümumi sayından dəfələrlə azdır.

Üsyanın miqyasına əsaslanaraq, Ümumittifaq Kommunist Partiyasının (bolşeviklərin) təsiri altında olan partiya rəhbərliyi sosializm quruculuğunu sürətləndirməyə yönəlmiş "sol kurs"dan əl çəkərək "yeni kurs" tətbiq etdilər. Bundan əlavə, MXR rəhbərliyi nəinki kadr dəyişiklikləri, həm də MPP-ni "solçulardan" "təmizləmək" barədə qərar qəbul etməli idi. Nəticədə növbəti iki il ərzində partiyanın sayı 5 dəfə azalıb.