Xarizmatik hakimiyyət

Xarizmatik hakimiyyət — alman sosioloqu Maks Veber tərəfindən işlənib hazırlanmış liderlik anlayışıdır. Bura hakimiyyətin liderinin xarizmasından qaynaqlandığı təşkilat növü və ya rəhbərlik növü daxildir. Xarizmatik hakimiyyət digər iki hakimiyyət növləri — qanuni hakimiyyət və ənənəvi hakimiyyətdən fərqlidir. Üç növün hər biri Maks Veberin hakimiyyətin üçtərəfli təsnifatının bir hissəsini təşkil edir.

"Xarizma" — qədim yunan terminidir və I-ci əsrdə Müqəddəs Pavelin yeni yaranmaqda olan xristian icmalarına yazdığı məktublar vasitəsilə populyarlıq qazanmışdır. Bu kontekstdə o, ümumiyyətlə, Kilsənin ilk rəhbərləri daxilində Allahın səlahiyyətini nümayiş etdirən ilahi mənşəli “hədiyyə”yə istinad edirdi. Maks Veber bu teoloji anlayışı götürdü və ümumiləşdirdi, onu ardıcılların aid etdiyi bir şey kimi nəzərdən keçirdi və bununla da onu siyasi, hərbi, məşhur və qeyri-xristian dini kontekstlərə tətbiq edən sosioloqların istifadəsinə açdı.[1] İstifadə olunan digər terminlər "xarizmatik hökmranlıq"[2] və "xarizmatik liderlik"dir.[3]

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarizmatik hakimiyyətdə əmrlər yerinə yetirilir, çünki liderin davamçıları və ya şagirdləri onun xüsusi xarakterinə əmindirlər. Xarizmatik hakimiyyət liderin malik olduğu qeyri-adi qabiliyyətlərinə əsaslanır. Bu zaman nə mənşə, nə onunla əlaqəli irsiyyət, nə də digər rasional mülahizələr xüsusi rol oynamır - yalnız rəhbərin şəxsi keyfiyyətləri. Çox güman ki, tarixdə məşhur olan peyğəmbərlərin (bütün dünya dinlərinin baniləri də daxil olmaqla), generalların və görkəmli siyasi liderlərin əksəriyyəti xarizmatik olub.

Xarizmatik hakimiyyət liderə aid edilən müstəsna keyfiyyətlərə əsaslanır.

Xarizma[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dövrdə psixoloqlar xarizmanı onun nəticələri ilə müəyyən edirlər (yəni, xarizmatik liderlər çox təsirlidir).[4] Xarizma termininin özü (yun. χάρισμα, “mərhəmət”, “ilahi hədiyyə”) alman ilahiyyatçısı Ernst Troelç tərəfindən daxil edilmişdir.

Maks Veberə görə xarizmatik hakimiyyətin tərifi:[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Fərdi şəxsiyyətin müəyyən keyfiyyəti, onun sayəsində o, adi insanlardan fərqlənir və fövqəltəbii, fövqəlbəşəri və ya ən azı xüsusi olaraq müstəsna güc və ya keyfiyyətlərə malik hesab edilir. Bunlar adi insan üçün əlçatan olmayan, lakin ilahi mənşəli və ya nümunəvi hesab edilənlərdir və onların əsasında müvafiq şəxs lider kimi qəbul edilir ... Söz mövzusu keyfiyyətin son nəticədə etik, estetik və ya digər bu kimi nöqteyi-nəzərdən necə qiymətləndiriləcəyi təbii olaraq tərifin məqsədləri üçün əhəmiyyətsizdir.[5]

Maks Veberin nəzəriyyəsində xarizmanın tərifi çox konkretdir: o, ciddi elmi sosioloji konsepsiya xarakteri daşımır. O, iddia edirdi ki, xarizma insana, kütlələrə rəhbərlik etməyə, lider olmağa imkan verən müəyyən unikal keyfiyyətlərin toplusudur. Bu keyfiyyətlər, Veberə görə, ilahi bir hədiyyədir, çünki o, onları müstəsna olaraq fövqəltəbii hesab edir. Eyni zamanda, bu tip liderin şəxsiyyət strukturunun spesifikliyinə görə, o, hakimiyyətdə qalmaq və ya nüfuzunu saxlamaq üçün daim xalq tərəfindən tanınmağa ehtiyac duyur. Beləliklə, xarizmatik liderlik hökmranlığın davamlı forması deyil. Beləliklə, bu cür hakimiyyət bürokratikliyin əksidir.[6]

Narsisizm[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarizma mövzusunda dissertasiya yazan avstraliyalı psixoloq Len Oakes 11 xarizmatik liderin psixometrik testdən keçmələrini istədi və onların qrup olaraq olduqca adi olduğunu gördü. Psixoanalitik Heinz Kohutun ardınca Oakes, xarizmatik liderlərin narsisizm xüsusiyyətlərini nümayiş etdirdiyini iddia edir və həmçinin adi insanların əziyyət çəkdiyi narahatlıq və günahkarlıq hissi ilə saxlanmayan daxili aydınlıq ilə müşayiət olunan qeyri-adi enerji nümayiş etdirdiklərini iddia etdi. Bununla belə, o, Maks Veberin xarizmatik avtoritet sisteminə tam əməl etməmişdir.

Müqayisə cədvəli[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarizmatik Ənənəvi Hüquqi-rasional
Hakimiyyət növü Xarizmatik lider Dominant şəxsiyyət Funksional rəhbərlər və ya bürokrat məmurlar
Tərəfindən müəyyən edilən mövqe Dinamik şəxsiyyətə sahib olmaq Qurulmuş ənənə və ya rutin Qanunla müəyyən edilmiş səlahiyyət
İstifadə etməklə idarə olunur Qeyri-adi keyfiyyətlər və müstəsna güclər Qazanılmış və ya irsi keyfiyyətlər Rasional olaraq müəyyən edilmiş normaların, fərmanların və digər qaydaların fəziləti
Qanuniləşdirilmiş Qələbələr və cəmiyyətə uğurlar Qurulmuş ənənə və ya rutin Bu qaydaların formal düzgünlüyünə ümumi inam və onları qüvvəyə mindirənlər qanuniləşdirilmiş hakimiyyət sayılırlar.
Sədaqət Şəxslərarası və şəxsi sədaqət Ənənəvi sadiqliklərə əsaslanır Səlahiyyətə / qaydalara
Uyğunluq Emosional cəhətdən qeyri-sabit və dəyişkənlik Ümumi məqsəd hissi Qaydalara riayət etmək
Qaydalara riayət etmək Hökmdarlar və ardıcıllar (şagirdlər) Sosial davranışın müəyyən edilmiş formaları Hökmdarlar yox, qaydalar

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Joosse, Paul. 2014. "Becoming a God: Max Weber and the Social Construction of Charisma". Journal of Classical Sociology 14(3) 266–283. http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1468795X14536652 Arxivləşdirilib 2020-07-30 at the Wayback Machine
  2. ↑ Power, Domination, Legitimation, and Authority Arxivləşdirilib 2020-07-19 at the Wayback Machine Sociology 250 Retrieved October 2006
  3. ↑ Adair-Toteff, Christopher, "Max Weber's Charisma", Journal of Classical Sociology, Vol. 5, No. 2, 189–204 (2005)
  4. ↑ BASS, BERNARD M.; AVOLIO, BRUCE J. "Transformational Leadership and Organizational Culture". Public Administration Quarterly. 17 (1). 1993: 112–121. ISSN 0734-9149. JSTOR 40862298. 2022-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-12.
  5. ↑ Weber, Maximillan. Theory of Social and Economic Organization. Chapter: "The Nature of Charismatic Authority and its Routinization" translated by A. R. Anderson, Parsons 1947. Originally published in 1922 in German under the title Wirtschaft und Gesellschaft chapter III, § 10 Arxivləşdirilib 2017-07-24 at the Wayback Machine (available online)
  6. ↑ Кибардина Л. Н. Анализ харизматического лидерства в социологии Макса Вебера // Омский научный вестник. 2008.

Ədəbiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Kendall, Diana; Murray, Jane Lothian; Linden, Rick, Sociology in our time (2nd ed.), Scarborough: Nelson, 2000
  • Селеньи, Иван year =2009, "Weber on Charismatic Authority." Foundations of Modern Social Thought. YaleCourses. New Haven. Lecture. (#missing_pipe)
  • Szelényi, Iván, "Weber on Rational-legal Authority." Foundations of Modern Social Thought. YaleCourses. New Haven. Lecture., 2009
  • Szelényi, Iván, "Weber on Traditional Authority." Foundations of Modern Social Thought. YaleCourses. New Haven. Lecture., 2009
  • Szelényi, Iván, "Conceptual Foundations of Weber’s Theory of Domination." Foundations of Modern Social Thought. YaleCourses. New Haven. Lecture., 2009
  • Waters, Tony and Dagmar Waters (2015) editors and translators. Weber’s Rationalism and Modern Society: New Translations on Politics, Bureaucracy, and Social Stratification. New York

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]