Xarizma

Xarizma — insanın intellektual, mənəvi və ya başqa bir şəkildə digər insanların "ürəklərinə" müraciət etmək qabiliyyəti.[1]

Adətən, xarizma insanın emosional və zehni qabiliyyətlərinin başqalarından fərqli kimi başa düşülür, bunun sayəsində o, xüsusi keyfiyyətlərə malik istedadlı kimi qiymətləndirilir, halbuki çox vaxt heç bir xüsusi xarici görünüşü olmur.

N.G. Komlevin lüğətində — yüksək istedad, şəxsi cəlbedicilik kimi qeyd olunur.[2] Xarizmatik - xarizma ilə xarakterizə olunur.

Sosiologiya, politologiya, psixologiya və idarəetmə üzrə alimlər bu termini qeyri-adi hesab edilən liderlik növü üçün nəzərdə tuturlar.[3][4] Bu sahələrdə "xarizma" termini "dəyərlərə əsaslanan, simvolik və emosional lider siqnalından" istifadə edən spesifik lider tipini təsvir etmək üçün istifadə olunur.

Terminin mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim yunan mifologiyasında χάρισμα sözü diqqəti cəlb etmək qabiliyyətini ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. Qədim yunan gözəllik və incəlik ilahələri xaritlər adlanırdı.

Xristian teologiyasında bu termin Müqəddəs Ruh tərəfindən verilən xarizma, hədiyyə və ya qeyri-adi güc kimi görünür.[5]

Xristianlıqda "Allahın hədiyyəsi" deməkdir.

Katolik ilahiyyatında o, “Kilsə xeyrinə Allah tərəfindən kiməsə göndərilmiş müstəsna mənəvi mülk”[6] mənasında işlənmişdir.

İlahiyyatçılar və sosioloqlar orijinal yunan sözünün mənasını iki fərqli mənada genişləndirdilər və dəyişdirdilər:

  • şəxsiyyət xarizması
  • ilahi bəxş edilmiş xarizma

Xarizmanın müəmmalı təbiəti həm də ən azı müəyyən dərəcədə xarizmanın mənəvi hədiyyə kimi ilk təzahürləri ilə əlaqəni nəzərdə tutur.[7]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlahi bəxş edilmiş xarizma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yəhudi Tövratı və Xristian İncilində Allahın verdiyi xarizmanın inkişafı təsvir edilir. Yahudi mətnində xarizmatik liderlik ideyası adətən hen (mərhəmət) isim və ya çanan felindən (mərhəmət göstərmək üçün) istifadə olunur.

Xarizma (mərhəmət və ya xeyirxahlıq) üçün yunan termini və onun kökü charis (mərhəmət) Tövratın yunanca tərcüməsində (e.ə. III əsr Septuaginta) yahudi terminlərini əvəz etmişdir. Hər yerdə “xarizmatik qəhrəmanın paradiqmatik obrazı Allahın mərhəmətini qazanmış şəxsiyyətdir”.[8] Başqa sözlə desək, ilahi xarizma çox hörmətli şəxsiyyətlərə deyilirdi. [9]

Möminlər öz hörmət etdikləri din xadimlərini “ən yüksək kamilliyə... xüsusi xarizmaya” malik kimi təsvir edirdilər.[10]

Əlavə dəyişikliklər XVII-ci əsrdə başladı. Kilsə rəhbərləri, xüsusilə Latın ənənəsində, "Allahın və ya Müqəddəs Ruhun verdiyi fərdi hədiyyələri və xüsusi istedadları" vurğulayır. XIX-cu əsrdə diqqət getdikcə daha çox xarizmanın fərdi və mənəvi aspektlərinə yönəldi. Protestant və bəzi katolik ilahiyyatçılar bu anlayışı üstün, qeyri-adi və virtuoz vergi kimi təqdim edirdilər.

Bu dialektik mənalar XIX-cu əsrin sonlarında Əllincilər nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə və XX-ci əsrin ortalarında bəzi əsas kilsələrdə xarizmatik hərəkətlərə təsir etdi. XXI-ci əsrin dini bölməsindəki müzakirə bu və digər dini qruplarda xarizmanın nə demək olduğunu araşdırır.

Şəxsiyyət xarizması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dünyəvi istifadənin əsası alman sosioloqu Maks Veberdən tərəfindən gəlir. O, bu termini 1892-ci ildə alman kilsə tarixçisi Rudolf Sohmun əsərində kəşf etmişdir.[11][3] Bu, həmçinin Sohm ilə aparıcı ilahiyyatçılar və din alimləri arasında iyirmi ildən çox davam edən və zəngin polemik ədəbiyyat yaradan mübahisəni stimullaşdırdı.[12] Veber “Protestant Etikası və Kapitalizm Ruhu” və “Din Sosiologiyası” əsərlərində istifadə etdiyi zaman mübahisə və ədəbiyyat xarizmanı məşhur bir terminə çevirdi.

Veber hakimiyyət formasını ifadə etmək üçün xarizmadan istifadə edərkən şəxsiyyət xarizması anlayışını təqdim etdi. Xarizmatik hakimiyyəti izah etmək üçün o, klassik tərifini işləyib hazırladı:

Xarizma fərdi şəxsiyyətin müəyyən keyfiyyətidir ki, ona görə o, adi insanlardan fərqlənir və fövqəltəbii, fövqəlbəşəri və ya ən azından xüsusi olaraq müstəsna güc və ya keyfiyyətlərə malik hesab olunur. Onlar sadə insan üçün əlçatmazdırlar, lakin ilahi və ya nümunəvi sayılırlar və onların əsasında müvafiq şəxs lider kimi qəbul edilir.[13]

Burada Veber xarizma anlayışını fövqəltəbiidən fövqəlbəşəriyə və hətta müstəsna güc və keyfiyyətlərə qədər genişləndirir. Sosioloq Paul Joosse Veberin məşhur tərifini araşdırdı və müəyyən etdi:

“nəzərə alınır” və “müalicə olunur” kimi sadə, lakin dərindən əlaqəli ifadələr vasitəsilə xarizma nisbi, atributiv və nəhayət, müvafiq sosioloji anlayışa çevrilir... Veberə görə, güc mərkəzi fəal şəkildə rəhbərlikdədir (bəlkə də şüursuz olaraq) və liderlərə sosial səlahiyyətlər verilir.[3]

Başqa sözlə desək, Veber şəxsiyyətə səlahiyyət verənlərin məhz ardıcıllar olduğuna işarə edərək, “hakimiyyətə tabe olanlar tərəfindən tanınmasının” xarizmanın etibarlılığı üçün kritik olduğunu vurğulayır.[14]

Veber 1920-ci ildə vəfat etdi və "təklif olunan məzmunun planını və ya cədvəlini belə göstərmədən pozulmuş, parçalanmış əlyazmaları" qoydu. Yarımçıq qalmış əlyazmalardan birində xarizmanın yuxarıdakı tərifi var idi.[15] Onun əsərinin ingilis dilinə tərcüməsi üçün dörddə bir əsrdən çox vaxt lazım oldu.[16]

Xarizma ilə əlaqədar olaraq, ümumiyyətlə belə hesab olunur ki, Veberin tərtibatları konsepsiyanı dərin teoloji qaranlıqdan canlandırdı.[17] Bununla belə, hətta onun bütün əsərlərinə mükəmməl tərcümələr və ön sözlər olsa belə, bir çox alimlər Veberin ifadələrini qeyri-müəyyən hesab edirlər. Keçən yarım əsrdə onlar xarizmanın mənası, ardıcılların rolu və fövqəltəbii komponentin miqyası da daxil olmaqla bir çox Veber anlayışının mənasını müzakirə etmişdiər.[15][18][19][20][21][22]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Харизма // Толковый словарь иноязычных слов
  2. ↑ "Харизма — Словарь иностранных слов — Энциклопедии & Словари". Archived from the original on 2014-02-02. İstifadə tarixi: 2023-04-11.
  3. ↑ 1 2 3 Joosse, Paul. "Becoming a God: Max Weber and the social construction of charisma". Journal of Classical Sociology. 14 (3). 2014: 266–283. doi:10.1177/1468795X14536652.
  4. ↑ Antonakis, John; Fenley, Marika; Liechti, Sue. "Can Charisma be Taught? Tests of Two Interventions" (PDF). Academy of Management Le & Education. 10 (3). 2011: 374–396. doi:10.5465/amle.2010.0012. 2023-04-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-04-11.
  5. ↑ "Spiritual gifts". A Dictionary of the Bible by W. R. F. Browning. Oxford University Press Inc. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Accessed 22 June 2011.
  6. ↑ "«Хохму» породила «мудрость» — Марина Королева — Российская газета". Archived from the original on 2014-02-02. İstifadə tarixi: 2023-04-11.
  7. ↑ Potts, John. A History of Charisma. Palgrave Macmillan, 2010, p.3
  8. ↑ Scheper, George L. "Charisma" in Encyclopedia of Religion edited by Lindsay Jones. Macmillan Reference US, 2005, v 3, p. 1545.
  9. ↑ Grabo, Allen; Spisak, Brian R.; Van Vugt, Mark. "Charisma as signal: An evolutionary perspective on charismatic leadership". The Leadership Quarterly. 28 (4). 2017: 473–485. doi:10.1016/j.leaqua.2017.05.001.
  10. ↑ Benz, Ernst Wilhelm. "The Roles of Christianity" in The new Encyclopædia Britannica, v. 16, 1986, p. 306.
  11. ↑ Sohm, Rudolf. Kirchenrecht. Leipzig: Duncher & Humblot, 1892.
  12. ↑ Smith, David Norman. "Faith, Reason, and Charisma: Rudolf Sohm, Max Weber, and the Theology of Grace," Sociological Inquiry, 68:1 pp. 32–60 [37], 1998
  13. ↑ Weber, Max. The Theory of Social and Economic Organization, translated by A. M. Henderson and Talcott Parsons. Free Press, 1924/1947, pp. 328, 358ff.
  14. ↑ Weber, Max. 1947, p. 359
  15. ↑ 1 2 MacRae, Donald G. Max Weber. Viking, 1974, p. 101.
  16. ↑ "Max Weber" in Dictionary of the Social Sciences, edited by Craig Calhoun. Oxford University Press. 2002.
  17. ↑ Turner, Stephen. "Charisma Reconsidered," pp. 5–26 [6] in Journal of Classical Sociology, 3:5, 2003
  18. ↑ Hunt, Sonja M. 1984. "The Role of Leadership in the Construction of Reality," pp. 157–178 in Leadership Multidisciplinary Perspectives, edited by Barbara Kellerman. Prentice-Hall, 1984, p. 161.
  19. ↑ Geertz, Clifford. "Centers, Kings, and Charisma: Reflections on the Symbolics of Power," in Culture and Its Creators edited by Ben-David J. Clark. University of Chicago Press, pp. 150–171 [150], 1977
  20. ↑ Worsley, Peter. 1968.
  21. ↑ Rustow, Dankwart A. "The Study of Leadership." Philosophers and Kings: Studies in Leadership, edited by Dankwart A. Rustow. Braziller, 1970, pp. 10–16.
  22. ↑ Stutje, Jan Willem. Charismatic Leadership and Social Movements: The Revolutionary Power of Ordinary Men and Women. 2012. ISBN 978-0-85745-329-7.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]